Мэлс Самбуев

«ЭХИЛНЭБ ДУУГАА МYНӨӨДЭР»

Элитэ поэт, Буряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат Мэлс Самбуев мэндэ ябаа һаа, февралиин 13-да 75 наһаяа угтаха байгаа.

Хүшэhэн hүниин торгон

Хүшэгэ hэхэбэ гэхээр лэ,

Үүрэй сэгээн толон

Үндэрэй дээгүүр гэгээрбэ.

Хүхюун зантай, энхэргэ

Хүнүүд үглөөгүүр бодоно –

Алтан наранай гэрэл

Альган дээрээ тодоно.

Дурна хизаарай орон –

Дурлаhан Буряад дайдам

Сэлмэг огторгой доро

Сэсэгтэл hалбаран байдаг.

Ажа наhанай хэтэдээ

Амгалан байхын түлөөдэ

Эрхим нүхэдөөр нэгэдээд,

Эхилнэб дуугаа  мүнөөдэр. 

Мэлс Самбуев 1940 оной Сагаан Луу жэлэй гаража байhан Сагаан һараhаа табан хоног урид(тиихэдээ Шарагшан Туулай жэлдэ болоно) Захааминай аймагай Санагынхоймор Хужар нютагта шошоолог угай Онгорёонтон отогой Самбуугай Жамьян, Банданай Ринчин гэгшэдэй бүлэдэ түрэhэн, тэрэ үедөө арад зондо ехээр сэгнэгдэдэг байhан Мэлс гэжэ нэрээр (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин) Санагын сомондо дансалуулhан байха юм. Тэрээнтэй хамта үндыһэн Санжайжаб Банзаракцаев «Эгүүридэ мартагдахагүй мүнхэ тоонтомнай» гэжэ ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: «Бүри багаһаань Хара Хүбүүн (Мэлсын нютаг нэрэнь) зураг зураха дуратай һэн. Тэрэ Бандан таабайндаа байжа, һургуулида һураа. Таабайнь эрдэм ехэтэй хүн байhан юм. Тэрэ үедэ Бандан таабай Хара Хүбүүгээ бурха зуруулжа байна гэһэн зугаа гараhан байдаг. Эхин һургуулияа эрхимээр дүүргээд, Хужарай Сталинай нэрэмжэтэ колхозһоо 7 модоной зайда оршодог Санагын Харуулдахи һургуулида һураа. Бүхы һурагшад гэртэһээн ябагаар ябажа һурадаг һэн. Энэ һургуулида һуража ябахадаа Мэлс шүлэг бэшэжэ эхилээ бэлэй. Буряад хэлэ бэшэгэй багша, хожомынь Буряадай арадай уран зохёолшо болоһон Бадма Шойдоков Мэлсын шүлэгүүдые үндэрөөр сэгнэжэ, ерээдүйдэ бэлигтэй хүн болохыень тайлбарилжа, уран шүлэг, поэмэнүүдые бэшэхэ зорилгодонь үндэһэ үгэжэ, тэбэрихэдэ багтахагүй шанар һайтай заабари туһа үгэжэ, поэзиин далайда тамаруулһан байна».

1956 ондо «Буряад-Монголой үнэндэ»  «Ой соо» гэһэн шүлэгынь хэблэгдэжэ, эдир поэт дали жэгүүр ургаһан мэтэ бүхы хүсэлөө уран зохёолдо зорюулаа һэн. 1959 ондо Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй түүхэ-хэлэ бэшэгэй факультедтэ орожо, эрхимээр һуража дүүргээ.

1963 ондо Эрхүүгэй университет дүүргэжэ ерэһээр Мэлс Самбуев Буряадайнгаа радиокомитедтэ хүдэлжэ, зорилго ехэтэйгээр ажаллажа, арбаадхан жэл соо буряадаар зургаан, ородоор гурбан согсолборинуудые хэблүүлээ. «Тайгын саһан» (1967 он) гэһэн түрүүшынгээ ном соо поэт ирагуу гоёор «Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр» гэжэ өөрынгөө зохёохы замай эхиие, дуулаха дуунуудайнгаа уг удхые гэршэлэн, хүбүүгээ хүлеэһэн эжыгээ, тоонто нютагаа магтан дуулана. Удаань Мэлс Жамьянович холын хойто зүгөөр аяншалжа, Таймырай хахад аралда олон хүнүүдээр нүхэсэжэ, ненцүүдэй, долгануудай, нганасануудай ажабайдалые дүтөөр үзэжэ, «Таймыр» гэжэ номоо 1969 ондо хэблүүлээ бэлэй. Энэ номынь элдэб яһатанай арадуудай эб найрамдал үргэдхэнэ, мүн баһа дэлхэй дайдын алишье буланда байг, өөрынгөө тоонто нютагта хүн бүхэн жаргалтай гэжэ уран гоёор мэдүүлнэ. Энэл ондо поэт СССР-эй залуу уран зохёолшодой V Бүхэсоюзна хуралда хабаадажа, СССР-эй Уран зохёолшодой холбоондо эгээл залуу гэшүүн боложо абтаа һэн.

Тиигээд лэ уран зохёолоо урадхуулжа, «Санага» гэжэ номоо 1971 ондо гаргуулаа. Ямаршье поэт түрэһэн дайдаяа, тоонто нютагаа магтан дуулангүй яахаб! Хэды тиигэбэшье, Мэлс Самбуев өөрын онсо үгэнүүдээр энэ дураяа мэдүүлһэн байдаг: 

…Үргэhэ зүүдэндээ минии хараhан

Үльгэрэй орон гүш? – ойлгожо яданам.

Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан

Сэлеэн талааршни алхалан ябанам.

Булаг-нюдэндэш Байгал нуурай

Тунгалаг гүн, номин урасхал.

Омог дуундаш морин хуурай

Домог, элинсэгэй гэгээн дурасхал.

…Үлгы шамдаа юунhээш дуратай,

Үгы жаргалыеш оложо заяаhан,

Түүхэ намтарыеш түүрээhэн hурагтай

Түрүү хүбүүдтэйш нүхэсэн ябаа hэм.

Дурна зүгэй саhан болоод,

Дулаахан хасар дээрэш хайлаа hэм.

Урин налгай басагыеш золгоод,

Дуран золыешни дуудажалбайгаа hэм.

Наhанайнгааасуудалай харюу hэтэ

Нарата үглөөнэйш ерэхэдэ бэдэрээ hэм.

Газарай эрьесын түргэниие нэгэтэ

Нажарайш үнгэрхэдэ,ойлгожо мэдэрээ hэм.

…Үргэhэ зүүдэндээ минии хараhан

Үльгэрэй орон гүш?– ойлгожо яданам.

Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан

Сэлеэн талааршни алхалан ябанам.

Шүлэгөө «Санага» гэжэ нэрлэһэнииньшье онсо удхатайл даа. Мэлс Самбуев 1973 ондо Москвада, Свердловскдо үнгэргэгдэһэн Буряадай  уран зохёолой, урлалай үдэрнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадаа. «Слово о земле бурятской» гэжэ 25 номуудһаа бүридэһэн суглуулбари соо олон шүлэгүүдынь «Стихи» гэжэ нэрэтэйгээр ород хэлэн дээрэ гараа. Тиихэдэ «Советский писатель» хэблэлээр шүлэгүүд, поэмэнүүдынь «Дед Доржи» гэжэ нэрэтэйгээр гараhан юм. Удаань 1974 ондо «Современник» хэблэлээр «Таёжная роса» гэжэ номынь гаража, залуу уран шщлэгшын бэлиг дээгүүр сэгнэгдэжэ, буряад зохёолшодһоо эгээл түрүүлэн  Буряадай комсомолой шангай лауреат болоо бэлэй. Хойто жэлынь агуу Илалтын 30 жэлэй ойдо «Мамайн добуунһаа дурдалга» гэһэн поэмэнүүдэйнь ном гарана. Номдо нэрэ үгэһэн гол “Мамайн добуунһаа дурдалга” поэмэнь Санагын бүргэд, Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер Бато Дамчеевэй нэрэhээ домоглон хөөрэлгын маягаар бэшэгдэнхэй. Шуһата дайн байлдаанууд соогуур эрэлхэгээр ябажа гараһан буряад сэрэгшын һайхан сэдьхэл һанаан, Эхэ орондоо, тоонто нютагтаа гүнзэгы дурлал энэ зохёол соо уран наринаар харуулагданхай.

1978 ондо «Үглөөнэй шүүдэр», 1981 ондо «Ара Хангай» гэжэ номуудаа хэблүүлээ. Эдэ номууд соо ороһон зохёолнуудынь Мэлс Самбуевай түрэл арадайнгаа аман зохёолые, арадайнгаа арюун заншалнуудые тон һайнаар мэдэдэг байһаниие гэршэлнэ. Бэлигтэй поэт Буряадайнгаа элитэ ехэ хүгжэмшэдтэй суг хэдэн ирагуу һайхан дуунуудые зохёогоо. Чингис Павловтай зохёоһон суута «Адуушанай дуун» гээшэнь бүгэдэ арадай дуратай дуун болонхой, энэ дуундань тааруулжа хэдэн хатарнуудшье табигдаhан гэдэг.

1981 ондо Ленинградай студи Буряадаймнай поэдүүдэй шүлэгүүдээ уншахые граммпластинка дээрэ буулгажа, бүхы СССР гүрэн соогуураа тараагаа. Энэ пластинкада Мэлс Самбуевай хүнхинэнэмэ хонгёо хоолойгоороо «Буряад хэлэмни», «Үлгын дуу эхэ дуулана», «Хүбүүндээ ханданаб», «Этигэнэб» гэhэн шүлэгүүдээ уншахыень шагнахада урматай…

Теэд поэдэй наһан даншье һаа богонихон байшоо. 1981 оной намарай эхиндэ Мэлс Самбуев зохёохы замайнгаа зулай дээрэ ябатараа гэнтэ наһа баража, Буряадай олониитэ ехэ уйдхар гашуудалда абтаа бэлэй. Поэдэй наһа бараһанай удаа нүхэдэйнь туһаар, нэн түрүүн Лопсон Тапхаевай, «Алтан одоной гэрэл» (1983 он), «Благодарю» (Москва, «Современник», 1984), «Зуун дуун» (сонедүүдэй гүрлөө, 1988) гэһэн номуудынь хэблэгдээ. Дүүргэгдээгүй сонедүүдэй гүрлөө «Түхэреэн жэлэй түүрээлгэ» гэhэн нэрэтэйгээр 1996 ондо «Байгал» сэтгүүлдэ нара хараа бэлэй.

Мэлс Самбуевай түрэһөөр 50, 60, 70 жэлнүүдэйнь ойнуудые  болон Буряадай комсомолой тэгшэ ойдо түрүүшынь шагналда хүртэһэн поэдые хүндэлжэ, нютагаархиниинь, Буряадай олониитэ, уран зохёолшод, уран зураашад, хүгжэмшэд, дуушад, эрдэмтэд Санага нютагта буужа, үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргөө һэн. Нэрынь мүнхэлжэ, нютагайнь нэгэ гудамжада нэрэнь үгтэһэн юм. Санагын дунда hургуулида, эжынь hуужа байhан гэртэ дурасхаалай самбарнууд үлгэгдөө. 2000 ондо Улаан-Үдэдэ Үндэһэтэнэй номой санда Мэлс Самбуевай поэзидэ зорюулагдаһан уншагшадай конференци үнгэргэгдэжэ, Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ драмтеатрта «Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр» гэжэ зүжэглэмэл наадан табигдаа, Буряадай телевиденидэ иимэл нэрэтэй дамжуулга гараhан юм. 2001 оной мартын 5-да Улаан-Үдын Железнодорожно районой шэнэ гудамжада нэрэнь олгогдоо. Республикын залуу уран зохёолшодой XV конференцидэ Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шан байгуулагдажа, Санага нютагайнь шүлэгшэ басаган Санжай-Ханда Дармаева түрүүшын лауреат боложо тодороо һэн. Гараhан жэлнай Уран зохёолой жэл гэжэ нэрлэгдээ. Энээнтэй дашарамдуулан элитэ ехэ поэдэй, Буряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат Мэлс Самбуевай ойн баярые үргэнөөр тэмдэглэхэеэ Захааминай уран зохёолшодой «Уран Дүшэ» нэгэдэл, аймагай номой сан, соёлой таһаг, һургуулинууд ехэ ажал эхилбэ. Нэн түрүүн поэдэй бүхы зохёолнуудые эблүүлжэ, ном болгожо гаргаха шухала. Юундэб гэхэдэ, хэды олон хэһэгээр хэблэгдэһэншье һаа, Мэлс Самбуевай номууд олдохоор шухаг болонхой, зарим номой сангуудта үгы. Энэ талаар ажал ябуулагдажа байна. Энэ «Би тайгын хүбүүнби» («Я – сын тайги») гэжэ ном Санага нютагаархинай, аха дүү түрэл гаралайнь нютагай  хүбүүн, Буряадай поэт  Мэлс Самбуевай 75 жэлэй ойдо зорюулжа гаргаhан ажал. Энэ шүлэгүүдэй суглуулбари соо тэрэнэй эгээл сэдьхэлэйнгээ оёорhоо гаргаhан, Буряад орондоо  мэдээжэ болоhон уран зохёолынь хоёр хэлэн дээрэ оробо. Тэрээнhээ гадна, поэдэй урид хэблэгдэhэн номууд соо толилогдоогүй шүлэгүүдынь  оруулагдаа.

Тиихэдэ санагынхид элитэ ехэ ирагуу найруулагшынгаа нэрээр нютагайнгаа номой сангые нэрлэхэ гэжэ шиидэбэ. Буряад Республика соогуур болон Агын, Усть-Ордагай тойрогуудта, тиихэдэ буряадуудай ажаhуудаг бэшэшье можо нютагуудай уран зохёолшод, шүлэгшэд Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шангай ирагуу найруулгын мүрысөөндэ уригдаха.

Энэ ехэ поэзиин һайндэр Мэлс Самбуевай түрэһэн тоонто Санага нютагта Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Матвей Чойбоновой, уран зохёолшодой, хүгжэмшэдэй, дуушадай хабаадалгатайгаар 2015 оной  февралиин 14-дэ үнгэргэгдэхэ. Буряадай үндэһэтэнэй номой hанда февралиин 24-дэ ниислэл хотын сэхээтэн болон оюутадтай уулзалга үнгэргэгдэхөөр хараалагдана. …Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр…

…Үелhэн залуу  хоёр

Үнэншэ дураяа золгоhой.

Аляа, сэнгүү, гоё

Заяа  хубияа  холбоhой.

«Хахасалга» гэhэн үгэ

Хамаг  хүнүүд  мартаhай,

Уужам дэлхэйдэ үнэн

Уулзалгы н баяр магтаhай.

Сэдьхэлhээ дурлаhан гансам

Сэбэр  агаарай уудамhаа,

Зоной хэшэгhээ амасан,

Золой дээжэhээ уудаг hай.

Инаг дуранай мүнхэдөө

Илан мандахын түлөөдэ

Эбтэй залуу нүхэдтөө

Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр.

…Гасалан асардаг  хүлгүү

Галта байлдаанууд тогтоhой.

Сэсэгүүдэй хангалhаа хүнүүд

Сэдьхэлһээ уяржа hогтоhой.

Арадууд  эблэржэ, дэлхэйдээ

Аха дүүнэр болоhой.

Ургы ногоо дэлгээтэй

Урмата баяраа олоhой.

Энхэ тайбанай юрөөлтэй

Эжэл гулабхаанууд тодо

Сэлмэг огторгойдо, сүлөөтэй,

Сэнгэн ниидэг лэ ходо.

Хэлбэришэгүй эб найрамдалай

Хэтэдээ мандахын түлөөдэ,

Эршэтэ сагтаа найдамтай,

Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр.   

9 Февраля 2015 Автор: Николай Шабаев, Сэнгэ Ринчинов

Гунгаа Чимитов

ШЭДИТЭ АЯЛГАЯА ШЭНХИНҮҮЛҺЭЭР

Буряадай уран зохёолшод сооhоо ирагуу дуута, уян­гата шүлэгүүдээрээ онсо шалгарhан, далита дуунуудай аялгада гайхамаар таараhан дабтагдашагүй мүрнүүдые урасхуулhан ахамад үеын эли­тэ уран зохёолшо Гунга Гомбое­вич Чимитовэй анхан хэзээдэшье толилогдоогүй бүтээлнүүдэйнь ном хэблүүлхэ тухай наhанайнь нүхэр Цыпилма Доржиевна Чи­митовагай үүсхэл оролдолгые тобшохон тодо оролто үгөөр дэм­жэхэ хүсэлтэйбди.

Г.Г.Чимитовэй зохеохы ажал ябу­улга бүхы дээрээ олон hалбарита гээд бултанда мэдээжэ. Хүүгэд бага­шуулда илангаяа мээхэй хандасатай, энэ талаар шүлэгүүд, рассказууд, поэмэнүүд, зүжэгүүд, дуунуудынь тооложо барашагүй. Харин буряад литературада баснинуудые бэшэхэ талаар дээрээ оройгүй бэлигтэн, юун­тэйшье сэгнэшэгүй гээд литература шэнжэлэгшэд тэмдэглэдэг ха юм.

Дээрэhээ табисууртай абьяас бэли­гэйнь эшэ үндэhэн эли: бүри багаhаа, түрэл Түгнэдөө үндын ургажа яба­хадаа, уран үгын эди шэдидэ обтон, ухаан сэдьхэлээрээ үлгыдүүлhэн мэтэ мэдэрэлдэ абтадаг hэн ха. Эгэ­эл иимэ доторой долги шагнаархан, Улаан-Yдын П.И.Чайковскиин нэрэм­жэтэ зүжэглэл-хүгжэмэй училищида ороhониинь зүйтэйл hэн ха. Һүүлдэнь дуун болохо уран шүлэгөө урла­хадань, эндэхи hуралсал туhалаал еhотой.

Ажалайнгаа намтар республи­кын радио-хороондо эхилээд бай­тараа, 1951 ондо Буряадай Уран зо­хеолшодой холбооной зууршалгаар А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литератур­на институдта hурахаар эльгээгдэhэн ушарынь үндэр болбосоролто лите­ратурна мэргэжэлтэн болохо замынь нээжэ үгэhэн бэлэй. Уран зохеолой, олониитын улас түрын «Байгал» жур­налда гушаад жэл соо хүдэлжэ, бу­ряад литературын хүгжэлтэдэ өөрын ехэ хубита оруулhаниинь дамжаггүй.

Тиихэ зуураа Г.Г.Чимитовэй оршу­улгын ажалда онсо арга дүрэтэйнь, абьяас ульhатайнь дээдэ hургуулиин удаа элирээ hэн. Ородой болон хилын саанахи уран зохеол hайса шудал­жа, эдэ бүтээлнүүдэй эрхимүүдыень буряад хэлэндээ оруулха гэhэн хүсэлдэ хүтэлэгдөө бэлэй. Тэрэ тоодо Н.Гоголиин, А.Островскиин, М. Горь­киин зүжэгүүдые, В.Шекспирэй орео удхата зохеолнуудые оршуулhаниинь оройн залаата ажал гэжэ сэгнэмээр юм. Грузин поэт Шота Руставели­ин «Барасай арhа хэдэрhэн баатар» гэhэн поэмэ Г.Г.Чимитовэй оршуулга­ар буряадаар зэдэлээ.

Дэлхэйн литературын дээжые эр­хим hайнаар үндэhэн хэлэндэ оршу­улагша Г.Чимитов «Монголой нюуса тобшо», И.Калашниковай «Шуhата зэбүүн саг», Монголой элитэ зохеол­шо Сэнгын Эрдэниин «Хойто наhандаа уулзахабди», япон уран зохеолшо Иноуэ Ясунын «Бүртэ шоно», «Орос гүрэн тухай зүүдэн», «Монголой нюу­са тобшо» гэhэн зохеолнуудые оршу­улжа алдаршаа.

Имагтал үндэр соел болбосорол­той, литературна хүдэлмэридэ үрэ бүтээсэтэй, уран нугархай хэлэ­тэй байhан тула Г.Г.Чимитов иимэ ажал амжалтатай ябуулаа. Харин наhанайнгаа нүхэр Цыпилма Доржи­евнатай «Yльгэрэй далай» гэhэн са­ада холын удхатай судар оршуулжа, сэгнэшэгүй буян хуряаhан бшуу. Бур­хан багшын өөрөө айладхаhан 108 ботиhоо бүридэhэн «Ганжуур» гэжэ номдо тус судар ородог гээшэ.

Ахамад уран зохеолшын hүүлэй үедэ, мүн урданьшье бэшэгдээд, «нара хараагүй» үлэhэн шүлэгүүдые наhанайнь нүхэр Цыпилма Доржи­евна наринаар бүридхэн, хэблэлдэ дурадхаhаниинь хэды hайшаалтайб даа. Иигэжэ суута поэдэй зохе­олнуудай гансашье мүр газарта дуhаангүйгөөр, олоной үзэмжэдэ та­биха арга олдохонь гээшэ. Буряад ороноо дуулан магтаhаниинь, ажа­байдалай али олон үзэгдэлнүүдые поэзиин аргаар харуулhаниинь, дүрбэн, найман мүртэй, шог егто шүлэгүүдынь нэгэ согсолбори болгон бүридхэгдэжэ, буряад уншагшадта бэлэг болгон барюулагдахань лэ.

Еhотой поэзи ямаршье сагта сэн­гээ буурадаггүй, нэгэ хэды мүр хай­ша яашань ормоглоод лэ, дуу зохео­бобди гээд агаарай долги зэдэлгэдэг болоhон сагта буряад литературын классигуудай нэгэн Гунга Гомбоевич Чимитовэй шүлэгүүд, дуунууд имаг­тал үндэhэн хэлбэреэрээ, удха мая­гаараа, уянга найруулгаараа эрдэни зэндэмэни мэтэ яларан-толорон, шэ­дитэ аялгаяа шэнхинүүлhээр зандаал.

Галина Базаржапова-Дашеева.

http://burunen.ru/reportazhi/detail.php?ELEMENT_ID=6477

САРАНТУЯА ЖАЛЦАНОВА.

БУРЯАДАЙНГАА НЭРЭ ХҮНДЫЕ ҮРГЭЖЭ ЯБАНА


Уншагшадайнгаа анхаралда Сарантуяа Жалцановагай залуу поэт Баярма Борохитоватай суг бэшэһэн шэнэ дуунай клип дурадханабди. Гурбан жэлэй урда буулгагдаһан энэ клип һаяхан лэ бүтэжэ нара хараба.

Сарантуяа Ленинград хотодо зулгыхан май hарын эхин үдэрнүүдэй нэгэндэ түрэһэн байха юм. Россиин Гнессинүүдэй нэрэмжэтэ хүгжэмэй академиие дүүргэжэ гараад, мүнөө Москва хотодо мэргэжэлээрээ багшалхын хажууда Россиин Юрловэй нэрэмжэтэ Гүрэнэй найрлал дуунай академическэ капеллын дуушан юм.

Һуража байхаhаа хүгжэм бэшэдэг, хэдэ хэдэн дуунуудай автор юм. Үшөө академидээ байхаhаа "LuckYDouble" студидэ болон хүүгэдэй эстрадын театрта дуунай хүтэлбэригшөөр ажаллажа байгаа. Үе сагайнгаа амисхал тон наринаар мэдэржэ, ойлгожо һураһан Сарантуяа Жалцановагай зохёолнууд харагшын болон хэдэн мүрысөөнүүдэй жюриин гэшүүдэй анхарал эзэлһэн байха юм. Нэрлэбэл: 2002 ондо үнгэрһэн республикын хэмжээнэй "Оюун бэлиг" гэһэн эстрадна дуунай мүрысөөнэй лауреат, 2009 ондо Москва хотодо үнгэрһэн "Одон бороо", "Ододые бадарааха саг" гэһэн фестивальнуудай лауреат. 2006 ондо Сарантуяагай Дамба Жалсараевай үгэнүүд дээрэ бэшэһэн дуун "Улаан-Үдэ тухай эрхим дуунууд" гэһэн мүрысөөнэй эрхим дуун гэжэ тодороод, I шатын дипломдо хүртэһэн байгаа. Тиигэжэ түрэл Буряад оронойнгоо нэрэ хүндые үргэжэ ябана ха юм даа. Сарантуяа Жалцанова 2010 оной "Алтаргана" фестивальда "Эжым хүлеэн һуунал хаш" гэжэ Николай Шабаевай үгэнүүд дээрэ бэшэһэн шэнэ дуугаа дурадхаа бэлэй.

Һүүлэй хоёр-гурбан жэлнүүдэй туршада хэдэн хүнүүдэй хамтаржа, нэгэ амяар амилжа, оролдосын hайгаар бүтээhэн «Би томо болооб» гэhэн хүүгэдэй дуулаhан дуунуудай диск гаргалгада хани басаган Нар-Оюутайгаа тон эдэбхитэй хабаадалсажа, томо захатын захада гарабад hэмнэй, тэрэ дискдэ ороhон хүүгэд байд гээд лэ ямар нэгэн хэмжээ ябулгын болоходо тэрэл тайзан дээрээ дуулаhаар зандаа, республика дотороо яhала мэдээжэ болонхой. Сарантуяагай саашанхи ажалда зохёохы ехэ амжалта хүсөөд, хойноhоомнай иимэ бэлигтэй залуу hүрэг ургажа ябана гэжэ харахадаа, буряад арадай хамагайнгаа түлөө оролдосо миин газар хаягдахагүй, залуу hүрэгнайш найдамтай гарта гэhэн бодолоор дүүргэе даа.

P.S. Шэнэ дуунай клиптэнь Москва хотодо ажамидардаг дуушан Намгар Лхасарановагай Тимур хүбүүниинь хабаадалсаа гээд тэмдэглэе.

http://youtu.be/RhPPvzDEu50

Дугаржап Дашиев

ДУГАРЖАП ДАШИЕВ. ЭЛИТЭ АРТИСТЫН 75 ЖЭЛЭЙ ОЙДО

Дугаржап Цыренович 1939 оной майн 5-да Зэдын аймагай Уулзар тосхондо түрэhэн юм. Свердловск хотодо консерватори дүүргэжэ ерэhээр лэ наhанайнгаа hүүлшын үдэр болотор түрэл Буряадайнгаа нэрые үргэжэ, алдарыень дабтажа ябаал даа…

СССР-эй арадай артист, М. Глинкын нэрэмжэтэ Россин Гүрэнэй шангай лауреат, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреат Дугаржап Дашиев Свердловскын консерваторида профессор З. В. Щелковой класста дуунай искусствада һуража гараһан байна. 1968 ондо, оюутан ябахадаа, М. Глинкын нэрэмжэтэ, Бүхэсоюзна VI конкурсдо хабаадажа, лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэhэн юм. Тиихэдэ тус конкурсын жюрин түрүүлэгшэ Ирина Архипова Дугаржап Дашиевые «уян зөөлэн хоолойтой» гэжэ элирүүлээ бэлэй.

Дээдэ һургуулияа эрхим дүүргэжэ, Буряадай оперо болон баледэй театрта Дж. Вердиин «Травиата» оперодо түрүүшынхеэ хабаадажа, залуу дуушан дээдэ һургуулиин олгоһон эрдэм бэлигые гэршэлээ. Тиин саашадаа драматическа рольнуудые уранаар наадажа, «Аидада» Радамасай роль, «Энхэ Булат баатарта» Энхэ баатарые наадажа, «Чудесный клад» оперодо хонишон хүбүүн Баирай роль гүйсэдхэжэ, харагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн байна. 1977 ондо Буряадай оперын театр Д. Вердиин «Отелло» оперо табижа, тэндэ «нэгэ актерай зүжэгтэ» мэтэ – гол партиие ялас гэмээр гүйсэдхэжэ, аргагүй ехэ амжалта туйлажа, абьяас бэлигээ тодоруулаа. Тэрэ үедэ Буряадай театрай ахамад дирижер байһан И. Айзакович Д. Дашиевые онсо тэмдэглэжэ, «театртамнай драматическа бэлигтэй, дуу дуулалгын талаар һайн шадабаритай дуушан бии болоо. Дугаржап Дашиевай ашаар оперно искусствын дээдын хэмжээнэй дээжэдэ хүртэжэ, театрайнгаа репертуар улам элбэгжүүлээбди» гэжэ хэлэһэн байна. Олон харагшадай һанамжаар, Отеллын роль наадажа, Д. Дашиев ая маягыень, зангыень тодоор харуулан, мүн лэ дуунай талаар нягта холбоотойгоор зүжэгэй роль гүйсэдхөө гэжэ онсо бэлигыень харагшад тэмдэглээ бэлэй.

Гадна Буряадай оперо болон баледэй театрай баян түүхэдэ Д. Дашиев «Пиковая дама» гэһэн партиин Германай роль наадажа, мүн лэ өөрын онсо сараа үлөөһэн гэхэдэ болохо. 1979 ондо Буряадай театр энэ оперо шэнээр найруулан табиһан байна. Тиигэжэ Дугаржап Цыренович Дашиев зохёохы замайнгаа утын хугасаада театртаа 30 гаран парти гүйсэдхэһэн, Канио ("Паяцы"), тайшаа Андрей (Хованщина"), Ленька («В бурю"), Лыков ("Царская невеста"), Рудольф ("Богема"), Дон Карлос ("Дон Карлос"), Хозе («Кармен») болон бусад оперонуудта хабаадажа, алишье зүжэгтэнь үнэншэмэ зүбөөр, уран һайханаар наадаһан, тодорһон байна.

2014 оной ноябриин 6-7-ной үдэрнүүдтэ Буряадай П. Чайковскийн нэрэмжэтэ урлалай дунда мэргэжэлэй hургуулиин танхим соо дуушадай Д. Дашиевай нэрэмжэтэ IV мүрысөөн болохоор хараалагданхай.

Yшөө хабартаа, Дугаржап Дашиевай түрэhэн үдэртэ зорюулагдан, тэрэнэй түрэл театр соо дуушанай ажал ябуулгые харуулhан үзэсхэлэн дэлгэгдэhэн байгаа.

Дугаржап Дашиевич мэргэжэлтэ урлалай элитэ ажал ябуулагша байхаhаа гадна, мэдээжэ ниитын ажал ябуулагша байhан юм. Аймагай Соведтэ депутадаар hунгагдаhан, 1984-1989 онуудта СССР-эй Верховно Соведэй депутат, КПСС-эй ХХVI съездын делегат, тиихэдэ 1980 онhоо 1987 он болотор Буряадай театрай ажал ябуулагшадай холбооной түрүүлэгшэ байгаа. Улаан-Yдэ хотын Захиргаанай болон театрай хамта олоной дурадхалаар тэрэнэй нэрые мүнхэлхэ дурадхал оруулагдажа, Улаан-Yдэ хотын 128-дахи микрорайондохи нэгэ гудамжые тэрэнэй нэрээр нэрлэхэ шиидхэбэри абтанхай.

  Автор: Николай Шабаев

minkultrb.ru

ОПЕРЫН ТЕАТР 75 ЖЭЛНYYДЭЙ ТУРШАДА

Буряад-Монголой АССР-эй Гүйсэдхэхы Түб Хорооной Хүтэлбэриин 1939 оной декабриин 20-ной тогтоолоор үндэhэн драматическэ театр хүгжэмтэ-драматическэ театр болгогдожо хубилгагдаhан байгаа. Мүнөө байhан Ленинэй орденто театрай түүхэ энэ үдэрhөө тоологдоно.

Тон тобшо, богонихоноор, мэдээсэлэй тухай бэшэбэл иимэ: 1948 он болотор театрай шэнэ шэглэлээ тодорхойлон бэдэрэлгын хаhа үнгэрнэ. Энэ үедэ театрай тайзан дээрэ драматическэ, хүгжэмтэ, хатарай зүжэгүүд зэргэ ябуулагдажа байгаа. Иигэжэ хүдэлжэ байха хоорондоо хүгжэмтэ гэhэн гол шэглэлдээ таараха мэргэжэлтэдые урижа асарха, бэлдэхэ, өөhэдөө хүмүүжүүлхэ ехэхэн хүдэлмэри туйлажа гарана, тиигэжэл “Оперо болон баледэй” гэhэн шэнэ нэрэдээ хүрэжэ, энэл шэглэлээрээ бэеэ дааhан театр болоо ха юм даа. Театрай найрал дуунай 100 хүнhээ бүридэhэн бүлэгые Буряадай дэбисхэр дээрэ нютаг бүхэнөөр бэдэрэлгын, мүн шэлэн абалгын ехэ хүдэлмэри ябуулжа хүсээhэн байха юм. Тэрээн дээрэнь хүгжэмшэд, хатаршад, арбаад гаран гол дуушад болон хатаршад – хамта дээрээ баhал нэгэ 100 тухай хүнүүд театрай бүридэлдэ ороно.

 

1940 ондо Москвада үнгэрхэ Буряад урлалай арбан хоногто үргэн дэлисэтэй бэлэдхэл эхилжэ, тэрээн соонь М. Фроловай «Энхэ-Булад баатар» гэhэн түрүүшын оперо оролсоно. Театрай дуушад дуунай ехэ hургуули гаталжа гарана. Энэ арбан хоногой дүнгөөр манай театр Россиин Федерациин театрнуудай дундаhаа эгээл түрүүлэн Ленинэй ордендо хүртэhэн габьяатай.

1943 ондо Буряад театр түрүүшынхие хүршэнэртөө айлшална – Монгол ороной тайзан дээрэ амжалта түгэс наада дэлгжэ бусаhан дурсалганууд байдаг.

 1949 онhоо Буряад-Монголой Ленинэй орденто Оперо болон баледэй театр гэhэн үндэр нэрэеэ дээрэ үргэжэ, гайхамаар олон туйлалтануудые туйлажа гараhан юм.

 Һонирхоhон хүндэ театрай дэлгэрэнгы түүхэ оложо ядахаар бэшэл даа.

 СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ дуурь бүжэгэй академическэ театр эдэ үдэрнүүдтэ анхан байгуулагдаhанhаа хойшо үнгэрhэн 75 жэлэйнгээ алдарта ойн hайндэрые угтаха бэлэдхэлэй ехэ хүдэлмэри ябуулжа байнхай. Театрай зар тунхаг анхаржа, ажаглажа, найр наадандань хабаадалсаха аргаяа hамбаашалжа байгаарайт, хүндэтэ харагшад.    

 Автор: Николай Шабаев

Эржена Санжиева

ЭРЖЭНА САНЖИЕВА. ДУУШАН БОЛОХО ХУБИ ЗАЯАН

Шэнэ жэлэй гарахын урда дуушан Эржэна Санжиева "Дуушан болохо түрөөлби" гэһэн дуунай клип харахыетнай дурадхаад, зохёохы ябадалтухайнь мэдээсэл дурадханабди.  

Алдарта дуушадаар суутай аглаг уужам Ага нютагай Ушарбай тоонтотой Эржена сагаангууд омогой Нанзадай Бальжинима нагаса абындаа торнижон үндыһэн намтартай.  Нагаса эжын эгээн арюун, эгээн нангин үлгын дууе соносожо үндыһэн Эржэна жаахан байхын дуу хүгжэм дуулахадаа, шарайнь ондоохон болоод, бодолгото болоод зогсошохо, гүнгэнэн аянгыень хадууха гэжэ оролдодог бэлэй.  Нагаса аба эжы  Нанзатов Бальжинима Нанзатович Цыдендоржиева Цыбжит Балдановна хоёр Эржэные хүмүүжүүлхэдээ,  буряад ёһо заншал, түрэлхи эхэ хэлэеэ, арадай аман зохёол, дуунуудые мэдэдэгээр, буряад басаганай  абари зан, хүнүүдтэй харилсаха гурим тухай заажа, һургажа  үндылгэһэн байна. 

Хуби заяанай орёохон байдалаар Эржэна түрэһэн аба эжыһээ холо байхадаа, тэдэнээ үгылээд гунигладаг, сэдьхэлдээ нэгэл шархатай байдаг бэлэй. Орёо ордоһотой энээхэн дэлхэй дээрэ хүнэй хүби талаан элдэб янзаар эрьелдэдэг гээшэ ааб даа... 

Абань Цыренжаб Санжиев үндэр уула хадануудтай, уран шүлэгшэдөөр, дуушадаар баян, заха холын Захааминай Дүтэлүүр нютагай юм. Буряадай хүдөө ажахын институт дүүргээд, оюутан ябахадаа Ага нютагай басаган, дууша, хөөрөөшэ, сэбэрхэн Баирматай хуби заяагаа ниилүүлээд, малай аргашан мэргэжэлтэй хоюулаа аяар холо Ононой эрьедэ оршодог Тугшан нютаг ажаллахаа ошоһон байгаа.

Абань Эржэнэдээ жаахан байхадань, эсэгэ хүнэй энхэрэл, аба хүнэй анхарал үзүүлһэн ааб даа.  Боро юрьеөнэй  үдэр бүриин ажал, үглөө бүри нюдэндэнь харагдадаг  нюсэгэн тала, нютагһаа холо, хариин дайдада һанаанда таараагүй байдал, эреэнтэй маряантай энэ дэлхэйн үзэгдэл – Цыренжаб басагаяа талаад лэ, уйлан хайлан  Захааминаа ябашоо һэн. Тиигээд лэ Эржена нагаса аба эжыдээ үндыхэ хуби заяатай байшоо.  Эржэнын мүнөө һанахадань, нагаса аба эжы хоёройнь  урин дулаахан хандаса, Цырегма абжаагайнь  дуунууд, ирагуу шүлэгшэн Жаргал хуряахайнь дуулаха дүй дүршэлэй заабаринууд,  түрэһэн аба эжытэеэ хахасалай уйдхар, сэдьхэлэй хүмэреон бүгэдэ дуушан болохо хуби заяандань нилээхэн ехэ мүр сараа үлдөөгөө бшуу.

Арбан зургаатайхан байхадаа, Улаан-Үдын хүгжэмэй һургуулида һуралсажа, дуушанай бэлэн бэшэ мэргэжэлэй хатуужал гаража эхилээ һэн. Багшань Вячеслав Баендаевич Елбаев  олон суута дуушадые һургаһан, Эржэные дуу дуулаха шадабарида, ажабайдалай заабари заршамда  нилээн һургаһан, мүлиһэн  ааб даа. Эржэна багшадаа баярые хүргэн, ходол дурсан хөөрэжэ байдаг юм.

1997 ондо Эстрадна дуунай IV республиканска “Сагаан һара” телевизионно мүрысөөндэ Эржэна Санжиева илалта туйлажа, Гран При шагналда хүртөө һэн. Тэрэнэй дуулаһан “Түрүүшын дуран” гэжэ дуун тэрэ үедэ залуушуулай дууладаг эгээн дуратай дуун боложо шалгараа бэлэй.

Москвада Гнесинтэнэй нэрэмжэтэ дээдэ һургуулида һуралсаһан юм. Тэндэ һуража байхадань, Марина Владимировна Полякова багшань Америкын суута Сетте Риггз хүгжэмшэндэ Эрженые шагнуулаа бэлэй.  Дэлхэй дүүрэн мэдээжэ хүгжэмшэн хэлэхэдээ, энэ хүндэ бурханһаа заяагдаһан ирагуу хоолой, дуулаха өөрын онсо маяг байна, энэ басаганда минии нэмэжэ зааха заабари үгы, энэ басаган хожомоо дэлхэй дүүрэн суурхуулха дуушан болохо гэжэ хэлэһэн тухайнь,  тэрэ уулзалгада байһан Бүхэроссиин телевидениин сэхэ нэбтэрдэг “Просвет” дамжуулгые  хүтэлэгшэ Дмирий Дибров  Росси гүрэнэй углуу тохой бүхэндэ харадаг Нэгэдэхи каналаар  Сетте Риггз гэгшын хэлэһэн эдэ үгэнүүдые хэлэжэ, Эржена олондо мэдээжэ, суутай болоо һэн. Дмитрий Дибровэй дамжуулгада Эржена буряад арадай “Үншэн сагаан ботогон” дуу, “Ум маани бадмэ хум...” гэжэ маани мэгзэм аянгалан дуулаа һэн. Мүнөөшье тэдэ дуунуудынь интернет дүүрэн табяатай байдаг, шагнаха бүреэ  Эржэна  басагамни  иимэ гоёор дуулана гээд би хододоо уяржа, омогорхожо  байдагби.

Мүнөө Эржэна хүгжэмэй һургуулида вокал – дуу дуулаха шадабарида жаахан үхибүүдые һургана.

Америкын суута хүгжэмшэнэй хэлэһэн үгэнүүд хэзээ нэгэтэ хүсэлдэхэл байха. Эржэна Санжиева буряад дуугаа, Буряад Уласаа дэлхэй дүүрэн суурхуулхал байха гэжэ найданаб.

  Автор: Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА

Эндэ шэнэ клип хараха аргатайт.
http://youtu.be/A_qRAruqOTI

Хүг. Мунко Цыденовэй, үг. Эрдэни-Батор Бальжинимаевай, модельер: Игорь Сарапулов

Алтарганын гимн

Алтарганын гимн

    үг. Д. Бальжинимаевай, хүг. П. Дамирановай


Гэрэл зураг: news.gogo.mn

    Ази түбиин шэмэрүүндэ алтаргана ургана. 
    Ариг уһан нютагта арад зомнай амидарна. 
    “Алтарганын” наадан – аялга дуун, хүгжэм. 
    “Алтарганын” наадан – эрын гурбан наадан.

    Аадар, мүндэр, шуурганһаа айжа һүрдөөгүй алтаргана 
    Тэмсэл, зоболон, хашалтаһаа тэсэжэ гараһан буряад арад. 
    “Алтарганын” наадан – аялга дуун, хүгжэм. 
    “Алтарганын” наадан – молор талын наадан!

    Зунай ааяма халуунһаа зүһэлэ алдаагүй алтаргана. 
    Түүхын харанхы гүн сооһоо түрэлөө алдаагүй буряад арад. 
    “Алтарганын” наадан – аялга дуун, хүгжэм. 
    “Алтарганын” наадан – эрын гурбан наадан

    Үнсэг ехэ дайдатаяа үндэһөөрөө холбоотой алтаргана. 
    Хүхэ Монгол зонтоёо хүйһөөрөө холбоотой буряад арад. 
    “Алтарганын” наадан – аялга дуун, хүгжэм. 
    “Алтарганын” наадан – эрын гурбан наадан. 

"Алтаргана" арадай дуун



    Ара газарта ургадаг 
    Аса бүхэтэй алтаргана. 
    Альган дээрээ тэнжээһэн 
    Аба эжы хоёрни.

    Эбэр газарта ургадаг 
    Эшэ бүхэтэй алтаргана. 
    Эльгэн дээрээ тэнжээһэн 
    Эжыл аба хоёрни. 

     
Бабуудоржын Сэсэгмаа дуушан "Алтаргана" дуу гүйсэдхэнэ

Алтарганын магтаал

    Чингис Гуруев

 
Гэрэл зураг: news.gogo.mn

    Алтаргана, 
    Алтаргана... 
    Альган дээрээ бүүбэйлһэн 
    Аба, эжыгээ дурсажа, 
    Ара, үүбэрэй хизаартаа 
    Абьяас бэлигээр магтуулжа, 
    Аса бүхэтэй алтарганаяа 
    Асаржа ерэбэб таанартаа! 

    Алтаргана, 
    Алтаргана... 
    Омог дорюун баяр дээр 
    Одо заяандань шүтэжэ, 
    Үндэр дээдын сэдьхэлээр 
    Үлзы хэшэгтэнь хүртэжэ, 
    Һүлдын ехэ алтарганадаа 
    Һүртэ жабхалан дэлгэе! 

    Алтаргана, 
    Алтаргана... 
    Буряад-монгол уластай 
    Буман жэлдэ амидаржа, 
    Аза жаргал, зоригоо 
    Алтан соёмбоор мандуулжа, 
    Дурлал һайхан алтарганын 
    Дуута солодонь шүтэе!.. 



Алтаргана

    Цырен-Дулма Дондогой, 1975 оной 10 һара. 


Гэрэл зураг: news.gogo.mn

    Алталиг хальһатай ургамал 
    Алтаргана гэжэ нэрэшээл. 
    Арахан газарта ургадаг 
    Асатаһан бүхэ эшэтэйл. 

    Алтаргана тухай араднай 
    Аялгата дуугаа найруулаал. 
    Альган дээрээ тэнжээдэг 
    Аба, эжыдээ зорюулаал. 

    Алтаргана тухай дуулахадаа, 
    Абгайн хоолой һайхан лэ. 
    Аба, эжыгээ дурдахадаа, 
    Алагхан зүрхэниинь уяхан лэ. 



Алтаргана

    Болдын Батхүү 


Гэрэл зураг: news.gogo.mn

    Алтарганымни сэсэг – 
    Алтан наран бэлэй. 
    Арад түмэнэймни сэсэг – 
    Алаг үринэрни бэлэй.

    Алтарганымни хадхуурынь 
    Армаг эрмэг бэлэй. 
    Арад түмэнэймни шэрүүниинь 
    Аймшаггүй зориг бэлэй.

    Алтарганымни үндэһэн 
    Алда алдаар хэмжэшэгүй 
    Арад түмэнэймни үндэһэн 
    Арюун бурханайхи бэлэй.

    Алтарганымни модон – 
    Байгал дэлхэйн шэмэг юм 
    Арад түмэнэймни һүлдэ – 
    Бурхан тэнгэриин сахюусан юм.

    Алтарганымни үндэһэн – 
    Газар дэлхэйн аргамжа юм. 
    Арад түмэнэймни үндэһэн – 
    Агаар тэнгэриин аргамжа юм. 

http://soyol.ru

Шэнэ жэлэй вальс

ОЛЬГА ЖИГМИТОВА: ШЭНЭ ЖЭЛЭЙ ВАЛЬС

Һүүлэй жэлнүүдтэ Буряад дайдымнай харагшадай дура сэдьхэл буляаһан дуушан Ольга Жигмитова хэдэ хэдэн тоглолтонуудые түрэл тайзан дээрээ, холой ойрын нютаг нугануудаар дэлгэжэ, мэдээжэ болонхой. Гадна өөрынгөө концерт наадануудта залуу бэлигтэниие олоор хабаадуулжа, тэдэнэйнгээ дали жэгүүрыень үргэлсэжэ байдаг юм.

Он жэлэй һэлгэлдээн олон зоной найдал болон мандадаг. Орос гүрэн соо соёлой жэл гэжэ соносхогдоһон 2014 он түүхэдэ орожо мүнхэрхэнь. Хүн бүхэн хубиингаа ажабайдалда болоһон олон тоото туйлалтануудтаа баярлахаһаа бэшэ түрэл ороноймнай арад түмэнөө баярлуулха ябадал үзэгдэбэгүйл даа. Яахаб даа, ерэжэ байһан жэлнэй арадтаа ошожо байһан жэлһээ үлүү наашатай байһайл гэжэ зальбархаһаа бэшэ, хэн ондоо абархаб даа?

 

Жэлтэй найдал холбохо

Жэгтэй заншал бии бэлэй.

Юрын зоной сэдьхэлдэ

Юрөөл болон мандаһай!

Шэнэ жэлээр,

Арад зомнай!

Шэнээр эрье

Жэлнай!

 

Он жэлэй һэлгэлдээн дээрэ зонойнгоо сэдьхэл жэгнэжэ, аялга һайхан дуун хэзээдэшье хэрэгтэйл ха юм. Тиигэжэ Буряадаймнай дуури бүжэгэй театрай гол дуушадай нэгэн Ольга Жигмитова мэдээжэ композитор Бадамгаравын Наранбаатарай бэшэһэн “Шэнэ жэлэй вальс” буряадайнгаа бүхы арад түмэндэ бэлэг болгон барина. Шэнэ жэлээр, хүндэтэ нүхэд! Хаража хужарлыт! Танай һонорто – Ольга Жигмитова!  

  Автор: Николай Шабаев

Эндэ энэ дуунай клип хараха аргатайт

http://youtu.be/vAv9Ww55rKE  дарагты