16 Февраля 2015

Мэлс Самбуев

«ЭХИЛНЭБ ДУУГАА МYНӨӨДЭР»

Элитэ поэт, Буряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат Мэлс Самбуев мэндэ ябаа һаа, февралиин 13-да 75 наһаяа угтаха байгаа.

Хүшэhэн hүниин торгон

Хүшэгэ hэхэбэ гэхээр лэ,

Үүрэй сэгээн толон

Үндэрэй дээгүүр гэгээрбэ.

Хүхюун зантай, энхэргэ

Хүнүүд үглөөгүүр бодоно –

Алтан наранай гэрэл

Альган дээрээ тодоно.

Дурна хизаарай орон –

Дурлаhан Буряад дайдам

Сэлмэг огторгой доро

Сэсэгтэл hалбаран байдаг.

Ажа наhанай хэтэдээ

Амгалан байхын түлөөдэ

Эрхим нүхэдөөр нэгэдээд,

Эхилнэб дуугаа  мүнөөдэр. 

Мэлс Самбуев 1940 оной Сагаан Луу жэлэй гаража байhан Сагаан һараhаа табан хоног урид(тиихэдээ Шарагшан Туулай жэлдэ болоно) Захааминай аймагай Санагынхоймор Хужар нютагта шошоолог угай Онгорёонтон отогой Самбуугай Жамьян, Банданай Ринчин гэгшэдэй бүлэдэ түрэhэн, тэрэ үедөө арад зондо ехээр сэгнэгдэдэг байhан Мэлс гэжэ нэрээр (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин) Санагын сомондо дансалуулhан байха юм. Тэрээнтэй хамта үндыһэн Санжайжаб Банзаракцаев «Эгүүридэ мартагдахагүй мүнхэ тоонтомнай» гэжэ ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: «Бүри багаһаань Хара Хүбүүн (Мэлсын нютаг нэрэнь) зураг зураха дуратай һэн. Тэрэ Бандан таабайндаа байжа, һургуулида һураа. Таабайнь эрдэм ехэтэй хүн байhан юм. Тэрэ үедэ Бандан таабай Хара Хүбүүгээ бурха зуруулжа байна гэһэн зугаа гараhан байдаг. Эхин һургуулияа эрхимээр дүүргээд, Хужарай Сталинай нэрэмжэтэ колхозһоо 7 модоной зайда оршодог Санагын Харуулдахи һургуулида һураа. Бүхы һурагшад гэртэһээн ябагаар ябажа һурадаг һэн. Энэ һургуулида һуража ябахадаа Мэлс шүлэг бэшэжэ эхилээ бэлэй. Буряад хэлэ бэшэгэй багша, хожомынь Буряадай арадай уран зохёолшо болоһон Бадма Шойдоков Мэлсын шүлэгүүдые үндэрөөр сэгнэжэ, ерээдүйдэ бэлигтэй хүн болохыень тайлбарилжа, уран шүлэг, поэмэнүүдые бэшэхэ зорилгодонь үндэһэ үгэжэ, тэбэрихэдэ багтахагүй шанар һайтай заабари туһа үгэжэ, поэзиин далайда тамаруулһан байна».

1956 ондо «Буряад-Монголой үнэндэ»  «Ой соо» гэһэн шүлэгынь хэблэгдэжэ, эдир поэт дали жэгүүр ургаһан мэтэ бүхы хүсэлөө уран зохёолдо зорюулаа һэн. 1959 ондо Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй түүхэ-хэлэ бэшэгэй факультедтэ орожо, эрхимээр һуража дүүргээ.

1963 ондо Эрхүүгэй университет дүүргэжэ ерэһээр Мэлс Самбуев Буряадайнгаа радиокомитедтэ хүдэлжэ, зорилго ехэтэйгээр ажаллажа, арбаадхан жэл соо буряадаар зургаан, ородоор гурбан согсолборинуудые хэблүүлээ. «Тайгын саһан» (1967 он) гэһэн түрүүшынгээ ном соо поэт ирагуу гоёор «Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр» гэжэ өөрынгөө зохёохы замай эхиие, дуулаха дуунуудайнгаа уг удхые гэршэлэн, хүбүүгээ хүлеэһэн эжыгээ, тоонто нютагаа магтан дуулана. Удаань Мэлс Жамьянович холын хойто зүгөөр аяншалжа, Таймырай хахад аралда олон хүнүүдээр нүхэсэжэ, ненцүүдэй, долгануудай, нганасануудай ажабайдалые дүтөөр үзэжэ, «Таймыр» гэжэ номоо 1969 ондо хэблүүлээ бэлэй. Энэ номынь элдэб яһатанай арадуудай эб найрамдал үргэдхэнэ, мүн баһа дэлхэй дайдын алишье буланда байг, өөрынгөө тоонто нютагта хүн бүхэн жаргалтай гэжэ уран гоёор мэдүүлнэ. Энэл ондо поэт СССР-эй залуу уран зохёолшодой V Бүхэсоюзна хуралда хабаадажа, СССР-эй Уран зохёолшодой холбоондо эгээл залуу гэшүүн боложо абтаа һэн.

Тиигээд лэ уран зохёолоо урадхуулжа, «Санага» гэжэ номоо 1971 ондо гаргуулаа. Ямаршье поэт түрэһэн дайдаяа, тоонто нютагаа магтан дуулангүй яахаб! Хэды тиигэбэшье, Мэлс Самбуев өөрын онсо үгэнүүдээр энэ дураяа мэдүүлһэн байдаг: 

…Үргэhэ зүүдэндээ минии хараhан

Үльгэрэй орон гүш? – ойлгожо яданам.

Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан

Сэлеэн талааршни алхалан ябанам.

Булаг-нюдэндэш Байгал нуурай

Тунгалаг гүн, номин урасхал.

Омог дуундаш морин хуурай

Домог, элинсэгэй гэгээн дурасхал.

…Үлгы шамдаа юунhээш дуратай,

Үгы жаргалыеш оложо заяаhан,

Түүхэ намтарыеш түүрээhэн hурагтай

Түрүү хүбүүдтэйш нүхэсэн ябаа hэм.

Дурна зүгэй саhан болоод,

Дулаахан хасар дээрэш хайлаа hэм.

Урин налгай басагыеш золгоод,

Дуран золыешни дуудажалбайгаа hэм.

Наhанайнгааасуудалай харюу hэтэ

Нарата үглөөнэйш ерэхэдэ бэдэрээ hэм.

Газарай эрьесын түргэниие нэгэтэ

Нажарайш үнгэрхэдэ,ойлгожо мэдэрээ hэм.

…Үргэhэ зүүдэндээ минии хараhан

Үльгэрэй орон гүш?– ойлгожо яданам.

Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан

Сэлеэн талааршни алхалан ябанам.

Шүлэгөө «Санага» гэжэ нэрлэһэнииньшье онсо удхатайл даа. Мэлс Самбуев 1973 ондо Москвада, Свердловскдо үнгэргэгдэһэн Буряадай  уран зохёолой, урлалай үдэрнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадаа. «Слово о земле бурятской» гэжэ 25 номуудһаа бүридэһэн суглуулбари соо олон шүлэгүүдынь «Стихи» гэжэ нэрэтэйгээр ород хэлэн дээрэ гараа. Тиихэдэ «Советский писатель» хэблэлээр шүлэгүүд, поэмэнүүдынь «Дед Доржи» гэжэ нэрэтэйгээр гараhан юм. Удаань 1974 ондо «Современник» хэблэлээр «Таёжная роса» гэжэ номынь гаража, залуу уран шщлэгшын бэлиг дээгүүр сэгнэгдэжэ, буряад зохёолшодһоо эгээл түрүүлэн  Буряадай комсомолой шангай лауреат болоо бэлэй. Хойто жэлынь агуу Илалтын 30 жэлэй ойдо «Мамайн добуунһаа дурдалга» гэһэн поэмэнүүдэйнь ном гарана. Номдо нэрэ үгэһэн гол “Мамайн добуунһаа дурдалга” поэмэнь Санагын бүргэд, Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер Бато Дамчеевэй нэрэhээ домоглон хөөрэлгын маягаар бэшэгдэнхэй. Шуһата дайн байлдаанууд соогуур эрэлхэгээр ябажа гараһан буряад сэрэгшын һайхан сэдьхэл һанаан, Эхэ орондоо, тоонто нютагтаа гүнзэгы дурлал энэ зохёол соо уран наринаар харуулагданхай.

1978 ондо «Үглөөнэй шүүдэр», 1981 ондо «Ара Хангай» гэжэ номуудаа хэблүүлээ. Эдэ номууд соо ороһон зохёолнуудынь Мэлс Самбуевай түрэл арадайнгаа аман зохёолые, арадайнгаа арюун заншалнуудые тон һайнаар мэдэдэг байһаниие гэршэлнэ. Бэлигтэй поэт Буряадайнгаа элитэ ехэ хүгжэмшэдтэй суг хэдэн ирагуу һайхан дуунуудые зохёогоо. Чингис Павловтай зохёоһон суута «Адуушанай дуун» гээшэнь бүгэдэ арадай дуратай дуун болонхой, энэ дуундань тааруулжа хэдэн хатарнуудшье табигдаhан гэдэг.

1981 ондо Ленинградай студи Буряадаймнай поэдүүдэй шүлэгүүдээ уншахые граммпластинка дээрэ буулгажа, бүхы СССР гүрэн соогуураа тараагаа. Энэ пластинкада Мэлс Самбуевай хүнхинэнэмэ хонгёо хоолойгоороо «Буряад хэлэмни», «Үлгын дуу эхэ дуулана», «Хүбүүндээ ханданаб», «Этигэнэб» гэhэн шүлэгүүдээ уншахыень шагнахада урматай…

Теэд поэдэй наһан даншье һаа богонихон байшоо. 1981 оной намарай эхиндэ Мэлс Самбуев зохёохы замайнгаа зулай дээрэ ябатараа гэнтэ наһа баража, Буряадай олониитэ ехэ уйдхар гашуудалда абтаа бэлэй. Поэдэй наһа бараһанай удаа нүхэдэйнь туһаар, нэн түрүүн Лопсон Тапхаевай, «Алтан одоной гэрэл» (1983 он), «Благодарю» (Москва, «Современник», 1984), «Зуун дуун» (сонедүүдэй гүрлөө, 1988) гэһэн номуудынь хэблэгдээ. Дүүргэгдээгүй сонедүүдэй гүрлөө «Түхэреэн жэлэй түүрээлгэ» гэhэн нэрэтэйгээр 1996 ондо «Байгал» сэтгүүлдэ нара хараа бэлэй.

Мэлс Самбуевай түрэһөөр 50, 60, 70 жэлнүүдэйнь ойнуудые  болон Буряадай комсомолой тэгшэ ойдо түрүүшынь шагналда хүртэһэн поэдые хүндэлжэ, нютагаархиниинь, Буряадай олониитэ, уран зохёолшод, уран зураашад, хүгжэмшэд, дуушад, эрдэмтэд Санага нютагта буужа, үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргөө һэн. Нэрынь мүнхэлжэ, нютагайнь нэгэ гудамжада нэрэнь үгтэһэн юм. Санагын дунда hургуулида, эжынь hуужа байhан гэртэ дурасхаалай самбарнууд үлгэгдөө. 2000 ондо Улаан-Үдэдэ Үндэһэтэнэй номой санда Мэлс Самбуевай поэзидэ зорюулагдаһан уншагшадай конференци үнгэргэгдэжэ, Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ драмтеатрта «Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр» гэжэ зүжэглэмэл наадан табигдаа, Буряадай телевиденидэ иимэл нэрэтэй дамжуулга гараhан юм. 2001 оной мартын 5-да Улаан-Үдын Железнодорожно районой шэнэ гудамжада нэрэнь олгогдоо. Республикын залуу уран зохёолшодой XV конференцидэ Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шан байгуулагдажа, Санага нютагайнь шүлэгшэ басаган Санжай-Ханда Дармаева түрүүшын лауреат боложо тодороо һэн. Гараhан жэлнай Уран зохёолой жэл гэжэ нэрлэгдээ. Энээнтэй дашарамдуулан элитэ ехэ поэдэй, Буряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат Мэлс Самбуевай ойн баярые үргэнөөр тэмдэглэхэеэ Захааминай уран зохёолшодой «Уран Дүшэ» нэгэдэл, аймагай номой сан, соёлой таһаг, һургуулинууд ехэ ажал эхилбэ. Нэн түрүүн поэдэй бүхы зохёолнуудые эблүүлжэ, ном болгожо гаргаха шухала. Юундэб гэхэдэ, хэды олон хэһэгээр хэблэгдэһэншье һаа, Мэлс Самбуевай номууд олдохоор шухаг болонхой, зарим номой сангуудта үгы. Энэ талаар ажал ябуулагдажа байна. Энэ «Би тайгын хүбүүнби» («Я – сын тайги») гэжэ ном Санага нютагаархинай, аха дүү түрэл гаралайнь нютагай  хүбүүн, Буряадай поэт  Мэлс Самбуевай 75 жэлэй ойдо зорюулжа гаргаhан ажал. Энэ шүлэгүүдэй суглуулбари соо тэрэнэй эгээл сэдьхэлэйнгээ оёорhоо гаргаhан, Буряад орондоо  мэдээжэ болоhон уран зохёолынь хоёр хэлэн дээрэ оробо. Тэрээнhээ гадна, поэдэй урид хэблэгдэhэн номууд соо толилогдоогүй шүлэгүүдынь  оруулагдаа.

Тиихэдэ санагынхид элитэ ехэ ирагуу найруулагшынгаа нэрээр нютагайнгаа номой сангые нэрлэхэ гэжэ шиидэбэ. Буряад Республика соогуур болон Агын, Усть-Ордагай тойрогуудта, тиихэдэ буряадуудай ажаhуудаг бэшэшье можо нютагуудай уран зохёолшод, шүлэгшэд Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шангай ирагуу найруулгын мүрысөөндэ уригдаха.

Энэ ехэ поэзиин һайндэр Мэлс Самбуевай түрэһэн тоонто Санага нютагта Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Матвей Чойбоновой, уран зохёолшодой, хүгжэмшэдэй, дуушадай хабаадалгатайгаар 2015 оной  февралиин 14-дэ үнгэргэгдэхэ. Буряадай үндэһэтэнэй номой hанда февралиин 24-дэ ниислэл хотын сэхээтэн болон оюутадтай уулзалга үнгэргэгдэхөөр хараалагдана. …Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр…

…Үелhэн залуу  хоёр

Үнэншэ дураяа золгоhой.

Аляа, сэнгүү, гоё

Заяа  хубияа  холбоhой.

«Хахасалга» гэhэн үгэ

Хамаг  хүнүүд  мартаhай,

Уужам дэлхэйдэ үнэн

Уулзалгы н баяр магтаhай.

Сэдьхэлhээ дурлаhан гансам

Сэбэр  агаарай уудамhаа,

Зоной хэшэгhээ амасан,

Золой дээжэhээ уудаг hай.

Инаг дуранай мүнхэдөө

Илан мандахын түлөөдэ

Эбтэй залуу нүхэдтөө

Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр.

…Гасалан асардаг  хүлгүү

Галта байлдаанууд тогтоhой.

Сэсэгүүдэй хангалhаа хүнүүд

Сэдьхэлһээ уяржа hогтоhой.

Арадууд  эблэржэ, дэлхэйдээ

Аха дүүнэр болоhой.

Ургы ногоо дэлгээтэй

Урмата баяраа олоhой.

Энхэ тайбанай юрөөлтэй

Эжэл гулабхаанууд тодо

Сэлмэг огторгойдо, сүлөөтэй,

Сэнгэн ниидэг лэ ходо.

Хэлбэришэгүй эб найрамдалай

Хэтэдээ мандахын түлөөдэ,

Эршэтэ сагтаа найдамтай,

Эхилнэб дуугаа мүнөөдэр.   

9 Февраля 2015 Автор: Николай Шабаев, Сэнгэ Ринчинов