Сэсэг, Сэржэна Бадмаеванууд

«ТАЛААР БАЯН ЗЭДЭМНАЙ ТАЛААН, ЗОЛТОЙ БАЙГААСАЙ!»

Фото из https://vk.com/id165852395?z=photo165852395_344823374%2Fphotos165852395

Түрэһэн дайда, түрэл тоонто гээшэ хүнэй ажабайдалда айхабтар ехэ нүлөөтэй, илангаяа зохёохы ажалтанай одо заяаень үргэжэ, эхилһэн хэрэг бүхэнииень дүнгэлсэжэ, хаража, манажа байдаг юм гээ.

Эгээл тиимэһээ буряад гарбалтан эхэ эсэгэеэ үргэн хүндэлжэ, алдар нэрыень арад түмэн соо нэрлүүлжэ, түрэл нютагаа хүндэлжэ, энээнэйнгээл аша буянгаар алтан дэлхэй дээрэ амгалан, жаргалтай тайбан ябагдана гэжэ мэдэрхэ ухаантай юм. Эгээл тиимэ нангин мэдэрэлтэй залуу зохёолшо Сэсэг Бадмаева байд гээд лэ удхаараа һонирхолтой дуунуудай үгэнүүдые бэшээд, тэрээндээ хүгжэмшэдтэ аялга бэшүүлжэ, өөрөөшье аялга тааруулаад, гоёор дуулажа ябадаг хүн юм. Сэсэгэй үгэнүүд дээрэ Бадамгаравын Наранбаатар, «Байгал» театрай хүгжэмшэн Баттүвшинэй аба Балданцэрэн, манай Буряадай залуу хүгжэмшэд аялга хүгжэм зохёоһон байдаг. Үнгэрһэн жэлдэ түрэл аймагайнгаа бүхы дуушадые эблүүлжэ, нютаг нугануудаа магтаһан дуунуудай ехэ үдэшые Буряад театр соо эмхидхээ бэлэй. Тэндэ Сэсэгэй үгэнүүд дээрэ түрүүшынхиеэ зэдэлһэн дуунай үгэнүүдээр энээхэн мэдээсэлээ нэрлээбди, тэрэ дуун соо иимэ һайхан үгэнүүд байха, анхарагты, үнэн сэдьхэлһээ нютагаа магтан түүрээһэн хүн хэлэхэ үгэнүүдээ олонол ха юм:  

«…Талаар баян Зэдэмнай

                                               Талаан, золтой байгаасай!

Үндэр солоо дуудажа,

                                               Үнэр баян суугаасай!

Сайхан Зэдэ тоонтоёо

Цэгнэн, дуулан магтая!

Сайхан Зэдэ тоонтоёо

Сэдьхэн, гамнаж явая даа!»

Иигээд хэдыхэн хоногһоо Буряад оромнай Шэнэ жэлээ угтахань. Бишэн жэлээ угтажа байһан арад зондоо Сэсэг Бадмаева дахин лэ шүлэгэй мүрнүүдээр хандажа, энэ удаа тэрэ үгэнүүдээ өөрөө аялгын хэб соо оруулжа, Сэржэна басагантайгаа дуулабад гээшэ. Орожо ерэһэн Шэнэ жэлдэ, саашадаашье олон олон жэлнүүд соо зохёохы үндэр амжалта туйлажа, азатай, жаргалтай ябыт даа, зохёохы бэлигтэй эжы басаган хоёр! Шагнагты, Сэсэг Сэржэна хоёрой дуулаһан Сагаан һарын шэнэ дуун:

НЭГЭН ШЭНЭЭР АМАР МЭНДЭ!

                                               Үгэнь болон хүгжэмынь

Сэсэг Бадмаевагай

Удам, угаа холбодог

          Удхаар баян заншалтай,

          Улад зоноо эблүүлдэг

          Урдын һайхан наадамнай.

Хадагаар золголсожо, үреэлээ үреэлсэжэ,

Сэдьхэлээ сагааруулжа, сагаалыт, арад зомной!

Дабталга:     Сагаан һараар, Сагаалганаар

                       Амар мэндэ! Мэндэ амар!

                       Шэнэ жэлээр, нэгэн шэнээр

                       Амар мэндэ! Мэндэ амар!

Сагаан эдеэ дэлгэжэ,

         Аха дүүнэр сугларба.

         Сагай хүрдын удхатай,

         Ёохор наадан нэербэ.

Хадагаар золголсожо, үреэлээ үреэлсэжэ,

Сэдьхэлээ сагааруулжа, сагаалыт, арад зомной!

Дабталга:     Сагаан һараар, Сагаалганаар

                       Амар мэндэ! Мэндэ амар!

                       Шэнэ жэлээр, нэгэн шэнээр

                       Амар мэндэ! Мэндэ амар!

http://live.buryad.fm/songs/1376

БҮТИДЭЙ ДОНДОГ-СЭРЭН. БУЛГАН ТАЛЫН АЯНГА (АЯЛГА)

БҮТИДЭЙ ДОНДОГ-СЭРЭН. БУЛГАН ТАЛЫН АЯНГА (АЯЛГА)

Энэ ябажа байгаа арбан хоёр һарын 13-да Бүтидэй Дондог-Сэрэнэй хубиин тоглолто Буряад театрай танхим дүүрэн харагшадые суглуулжа үнгэрбэ.

Буряадай Гүрэнэй дуун болон хатарай үндэһэн «Байгал» театр бултадаа гэхээр ерэжэ, театрайнгаа нэрэдэ горитойхон нэмэри оруулжа ябадаг гол дуушадайнгаа нэгые хүгжэм, хатар, дуугаараа дэмжэжэ, үдэшын баярые үлүү ехэ үзэмжэтэй болгобо.

Жаргал Бадмаев хүнгэн, шуран, залуухан, үгэ баянтай, баян мүртөө тэрэнь шогтойхон, энэ үдэшын сагай ба ябасын хубаариие зохёожо, тоглолтые хүтэлхэдөө хөөрөөн соогоо эгээл Шэнэхээн маяг оруулан, харагшадые оройдоошье хашараангүй, хэм соохоноо хүтэлжэ, бүхы үдэшэеэ нэгэ ехэ баглаа болгон эблүүлжэ шадаа. Тиимэһээ энээхэн мэдээсэлээ Жаргал Бадмаевай бэшэһэн сагай ба ябасын хубаариһаа «хулуужа» бэшээд, уншагшадайнгаа һонорто дурадхаха бодолтой «гуурһаяа» бариба гээшэб.  

Сэлгеэхэн Шэнэхээнэйнгээ сэбэрхэн агаараар сээжэ дүүрэн амилжа, булган талын һэрюухэн һэбшээндэ торнижон, хоолойнгоо шадалые мориной нюрган дээр шалган һорижо, талын зэрэлгээн соогуур аялгаяа сууряатуулжа ябаһан дуушанай – Бүтидэй Дондог-Сэрэнэй бэеэ дааһан тоглолтодо хүрэлсэжэ ерэһэн танхим дүүрэн харагшадтаа амар мэндэеэ айладхаад, Буряадай Гүрэнэй дуун болон хатарай үндэһэн «Байгал» театрай энэ үдэшэ харагшадтаа дурадхаһан нааданда үдэр тутамай ажал хэрэгээ нэгэ бага орхижо, уянгата буряад аялгаараа шэхэеэ шэмэглэн, сэдьхэлээрээ сэнгэжэ, амгалан тайбан амархыень уряалба.

Тоглолтын нэгэдэхи хахадта  тайзан дээрэ «Байгал» театрай Чингис Павловай нэрэмжэтэ буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй шуулга бүхы дуушадтаа наадажа гараа. Шуулгые хүтэлэгшэ, Буряад Уласай уралалай габьяата ажал ябуулагша Жаргал Тогтонов.

Бүтидэй Дондог-Сэрэнэй түрэһэн, үндыһэн тоонтонь Шэнэхээн нютаг. Буряад орон ерэһээр, «Байгал» театртай хуби заяагаа холбожо, Оросой Холбоондо ажалайнгаа намтар эхилһэн юм. Тиимэһээ энэ үдэшэ дуушадшье олон, дуунуудшье байгаа. Буряад арадай дуунууд, тиихэдэ дунда наһанһаа саашаа, аха наһатан хүрэтэр харагшадай шагнажа эрэ болоһон буряадаймнай эрхим дуунуудай зэдэлхэдэ, харагша бүхэн үнгэрһэн ябадалаа дуунай аялгатай, үгэнүүдтээ холбон дурсажа, эгээ энээгээрээл хоёр сагай туршада тайзан танхим хоёр нэгэн болонхой байгаал даа.

Энэ үдэшэ Дондог-Сэрэнээ дэмжэһэн «Байгал» театрай артистнар гэбэл: Буряадай арадай артистнар Ц. Аюшеева, С. Банчикова, Д. Балданцэрэн, Буряадай габьяата артистнар Б. Табхаров, Д. Дашинорбоев, артистнар Г. Жалсанова, Э. Жамьянова болон бусад, тэрээн дээрэ үшөө театрай хатарай ехэ бүлэг.

«Шэнэхээнэйнгээ булган талын дэбисхэр дээрэ мүндэлһэн, арадайнгаа аялга, дуунуудые эжын һүмбэйтэй бэедээ шэнээһэн, эхэ орон, арад түмэндөө хизааргүй ехэ хайратай Бүтидэй Дондог-Сэрэнэй абьяас, бэлиг шадабаринь үдэрһөө үдэртэ баяжахань болтогой! Хүхэ мүнхэ Тэнгэриһээ заяатай хүхэ толбото монгол угсаатанай, хүхэ нюргата буряад арад түмэнэйнгөө хии морин – хүсэтэ һүлдые дээгүүр үргэжэ ябагша хатарша, душа хүбүүд басагадтаа уран бүтээлэй үндэр амжалтануудые хүсэе!», – гэжэ тоглолто хүтэлһэн Жаргал Бадмаевай эдэ үгэнүүдээр дүүргэеэ даа.

14 Декабря 2015 

Автор: Николай Шабаев

Болдын Ганцэцэгэй клип - Наран булаг

ДЭЛГЭСТЭ ХАРАЖА ШАГНАХА ШЭНЭ ДУУН

Һүүлэй үедэ Буряад орондо мэдээжэ боложо ябаһан залуу дууша басаган Болдын Ганцэцэг Монгол ороной Дорнод аймагта түрэһэн байха юм.

Ганцэцэгэй Уласын түб Улаан-Үдэ хотодо дуун болон хатарай “Байгал” гэдэг үндэһэн театрай гол дуушадай нэгэн болоһоор хоёр хахад жэл үнгэрбэ. Энээхэн саг соо тэрэ ирагуу гоё хоолойгоороо олоной дура буляажа, олон тоото харагшадай дура сэдьхэл эзэлээд байһаниинь үнэн байха. 
Дорнод аймгай үзэсхэлэн байгаалитай Баяндүн гэһэн нютагаар аршаантай домтой Наранбулаг гэжэ гол урдадан гарадаг. Урда сагһаа хойшо энэ нютаг дайдатай эжэлшэжэ эндэ түбхинэһэн буряад угай зон нютаг уһаяа хайрлажа, “Наран булаг” гэжэ дуу дууладаг юм.  Ганцэцэг дүрбэн жэлэй саана И. Эрдэнэбуян гэжэ хүгжэмэй мэдээжэ мэргэжэлтэн-шэмэглэгшэтэй хамта тэрээхэн дууе шэнээр дуулажа, һэргээгээ бэлэй.
“Энэ хадаа гансал манай нютагта дуулагдадаг арадай дуун юм”, – гэжэ дуушан хөөрэнэ. Тиихэдээ: “Энэ дуунда манай нютагай уула хада, уhа аршаан булта дурдагдана. Манайда Уулын гурбан дабаан байдаг: Баруун уула, Дунда уула, Зүүн уула. 
Энэ дуунай хүн зондо, илангаяа манай нютагта ажаһуудаг зондо таалагдадаг һэн тула, дэлгэстэ харуулжа дуулаха дурадхал оруулагдаһан байгаа. Тиигээд лэ энэ жэлэй найман  һарын эхеэр манайл нютагта зураг буулгалга эхилээ һэн. С. Баасанжаргал гэжэ манай Дорнод аймагай буряад хүн найруулагшань болоо, эндэ буулгагдажа ороһон зонууд гэхэдэ – бултадаа манай нютагай малшан айл Чулуунбатынхи гээшэ. Үри хүүгэдынь, аша зээнэрынь”, – гэжэ Ганцэцэг нэмэжэ хэлэбэ.


http://minkultrb.ru/news/detail.php?SECTION_ID=96&ELEMENT_ID=9801

Чингис Раднаевай шэнэ клип гараа

ЧИНГИС РАДНАЕВ. ХАМАГ МОНГОЛОЙ НЭГЭН БЭЗЭ

Чингис Раднаев хаанашье, ямаршье тайзан дээрэ гарахадаа, олон дуунуудайнгаа хажууда тоонто нютагаа магтаhан дуугаа заатагүй дуулажа, нютагайнгаа hүрэ hүлдые үргэжэ ябадаг хүн юм:
Урдуураа нэмжыhэн уула хадатай
Уужамхан Аргата нютаг уряална.
Задаран мандаhан наран шэнги
Задатай тосхомни урган hалбарна.
Аргата, hайхан Аргата –
Амгалан байдалтай нютаг юм…
Yнишье болоогүй, монгол туургата хамаг арадуудай hүрэ hүлдые үргэhэн «Хамаг монгол» гэжэ түлэб бии болоод, Хальмаг, Тыва, Монгол, Yбэр Монгол, Буряад дайдаар ойрын саг соо дэлгэржэ, бултанай омогорхол болоо бэлэй. Тэндэ Буряад арадаа түлөөлжэ Чингис Раднаев оролсоо hэн. Энэньшье гайхалгүй, юуб гэхэдэ залуухан Чингис эгээл түрүүлэн дуунай hургуули Улаан-Баатар хотодо гаража ерэhэн, түрэл хэлэеэ эрхим hайнаар мэдэхынгээ хажуугаар монгол арадуудай нютаг хэлэнүүдые, илангаяа монгол хэлэ, айхабтар hайнаар ойлгожо, яряандаа шадамар бэрхээр хэрэглэдэг болоо, дууша байха тон үндэр бэлигэйнь хажууда энэнь баhал тэрэнэй баhа нэгэ бэлиг гэмээр, ушар юуб гэхэдэ гансахан хэлэеэ диилэжэ ядаhан зон гэжэ олон ха юм даа. Улаан-Баатарта hургуули дүүргэжэ ерэhээр удааншье болонгүй дуунуудаа сахим хэбтэ оруулжа гаргуулаа, хэдэн олон эрхим хүгжэмшэдтэй дүтэ танил болоо, тэдэнь ямар нэгэн шэнэ хүдэлмэри эрхилхэ-эхилхэдээ Чингисээ заатагүй урижа абаашадаг, энэнь дахажа дуулаха хүгжэмөөшье шэмэглүүлхэhээ захалаад бариишатайл ха юм. Мүнөө ямаршье хүниие, илангаяа онсо нарин бэшэхэ бэзэ гэжэ найдан гэhэйш, сурбалжалагшад «талаан бэлигтэй» гэжэ бэшээд лэ hалахагүй юм. Ород хэлэ ойлгожо ядаа hаа, толи харахаяа яадаг юм, талаан гээшэмнай аза (удача), бэлиг – талант. Харин Чингис тухай хөөрэхэ болоо hаа нээрээл талаан, бэлигтэй хүн. Эндэ алдуу үгы, талаантай ха юм, хамаг хэрэгынь ехэ урагшатай, хэдэн бэрхэ соёлшод болон урлалшадтай hайн нүхэд, харгынь арюун, хэрэгынь hайн бүтэсэтэй. Урдаа байhан хүндэ иигэжэ аза талаан унажа ерэдэггүй юм, өөрөө хүн талаараа эрхим, нүхэсэлдөө үнэн, найдамтай – тиимэл хүн талаантай, урагшатай, азатай байхал даа.

Һаядаа хүлеэгдэhэн түсэб тухайнь асуухадам, түрын хэмжээнэй асуудалнуудта бодолоо табижа ябадаг хүн байбал. «Ииhээр «Хамаг монгол-II» хүсэндөө хүрэжэ, энэ намартаа бэелүүлэгдэхэ. Энэ түлэбтэ орохо олон дуунууд бии, ажал ехэ. Буряад гоё дуунуудаа hэргээхэ, дэлгэс дээрэ хаража шагнаха болгохо (клип), тиихэдэ олон түмэндэ буряад шарай, буряад хубсаhан, буряад аялга, буряад хэлэн харагдажа, соносогдожо мэдэрэгдэхэ ёhотой. Энэ «Хамаг монгол-II» гэдэгнай үргэдэжэ байна, шэнэ дуунуудтай шэнэ дуушад ороо. Хальмаг, Тыва, Торгууд дуушад», – гэбэ.

Мүнөө танай hонорто Чингис Раднаевай hаяын үдэрнүүдтэ бэшүүлhэн шэнэ, дэлгэс дээрэ хаража соносохо дуун «Улаанбаатарын дангина».

Чингис: «Yбэр Монголой Баясгалан гэдэг хүн энэ дуугаа хитад хэлэн дээрэ бэшэhэн, тэрэнииень Хайлаарай барга Ни Баяр гэдэг ехэ зохидоор монгол хэлэндэ оршуулаа, Балхжав хүгжэмыень найруулhан байба. Энэ дуундаа намайе урихадань, зорюута Улаан-Баатар ошожо, ойрын саг соо бүтээгөөлди даа», – гэжэ хэлэбэ. Шагнагты, Чингис дуулана:

14 Сентября 2015 Автор: Николай Шабаев

Саян Раднаев

«Воспитание – лучшее, что дал мне отец в жизни»… Памяти Саяна Раднаева

Говорят, однажды его портрет поклонницы утащили со стенда на улице Ленина. Охотно верится, потому что даже в преклонном возрасте это был очень статный и подтянутый человек. Это был артист,  и  мастерством перевоплощения, которому научился у своего учителя Лхасарана Линховоина, Саян Владимирович  владел в совершенстве. Оттого и оперных певцов ценил не за голос, а за умение заставить зрителя сопереживать и верить такому непростому виду искусства, как опера.

Я тогда только начинала работать в газете. Редактор вручил мне статью из одного американского журнала, в котором автор делилась взглядами на особенности китайского воспитания. Узнав об этом,  все в редакции вдруг вспомнили, что и у нас есть те, кто знает об этом не понаслышке…

Это было весной 2011 года. Говорили, что Саян Владимирович неважно себя чувствует, но при встрече виду он не подал. Рассказывая  о том, благодаря чему  добился профессионального успеха, был четок и, понимая журналиста,  от темы о воспитании не уклонялся, хотя за плечами у него была полувековая история жизни на сцене –  вспомнить было что.  

Китайское воспитание

Его отец был родом из Китая. Отправившись на поиски своего брата в Россию, после закрытия границы он навсегда вынужден был остаться в Бурятии.

Возможно, это была большая личная трагедия, но только однажды жена Ян Вин Туна – Дарисо решила уйти от своего мужа. Секретарь парторганизации при разводе сказал: «По закону мать должна забрать ребенка». 

-Я не знаю, что творилось в душе у отца, но он кивнул и ответил: «Закон есть закон. Если мать сможет вырастить его хорошим человеком, честным, трудолюбивым, сможет выучить его, дать образование, пускай забирает. Но если он не станет таким, вы все будете здесь передо мной отвечать». После этих слов мать засомневалась. «Пускай он останется с отцом», – наконец сказала она. Мы с отцом долго смотрели ей вслед, когда она уходила. Так мы остались одни, — вспоминал Саян Владимирович эту историю. 

Уроки на грядках 

«Китайские родители полагают, что знают, что является лучшим для их детей. Именно поэтому дети не должны отвлекаться на общение с приятелями и на вечеринки. Нет, китайские родители заботятся о детях. Они сделают все для своих детей. Просто это полностью иная модель воспитания» - было написано в том американском журнале. 

Саян Раднаев своим детством, словно, подтверждал эти слова. Отец был для него непререкаемым авторитетом. Он учил его сосредоточенности и требовал, чтобы сын не разбрасывался по мелочам. «Приятелей может быть много, но разговоры отвлекают от дела», – наставлял отец сына. 

- Теперь я понимаю, что родители не ошиблись, оставив меня с отцом. Он никогда не наказывал и не ругал меня, но был требователен и держал в строгости. Вставал он всегда в пять утра и сразу отправлялся трудиться в огород. Для безделья у меня не было времени, – говорил артист, –  с пяти лет меня начали приучать к труду: подметать пол, приносить щепки. Приучали к четкости. Я вставал в шесть утра, впрягал быков в летние сани и отправлялся за водой для полива. Поливать следовало с утра, так земля давала лучший урожай. 

Однажды колодезный журавель обломился в момент, когда он набирал воду. Удар оглушил. Очнувшись, весь в крови мальчик побрел домой, оставив быков и сани. Отец увез сына в больницу в Курумкан. Почти полмесяца сын отлеживался, потом – вновь за работу. 

«Труд на земле заставляет человека думать, развивает дисциплину, честь и совесть»

Отец, мечтавший, чтобы сын стал агрономом или механиком, говорил: «Земля – это настоящее богатство, она дает человеку всё».  В тяжелые военные годы Ян Вин Тун заслужил медаль «За доблестный труд», а в 1945-м – медаль за «За победу над фашистской Германией». 

После войны Вин Тун предложил председателю колхоза заняться огородничеством, и начал выращивать картошку. Тогда о ней в Баргузинской долине мало кто знал, потом он построил два парника для рассады капусты.

- Я и сейчас считаю, что для правильного воспитания школьникам просто необходимо работать в подсобных хозяйствах. Труд на земле заставляет человека думать, развивает ум, дисциплину, честь и совесть, внушал мне отец, – вспоминал певец с чувством. 

Уроки, полученные на огородных грядках, пригодились артисту на всю жизнь. За 50 лет работы на сцене он ни разу не отменял спектакли и не искал замены. Входя в образ, старался быть лучшим, работая над партитурами до четырех утра. 

- Я всегда наблюдал, как сосредоточенно работает отец, отвлекаясь на разговоры разве что за обедом. Четкость во всем. Из школы – домой. Будучи сорокалетним отцом семейства, я по-прежнему отпрашивался у отца на встречу с друзьями и возвращался строго в указанный срок, – признавался Саян Владимирович. 

Раз непослушания 

Единственный раз он ослушался отца, когда поступил в музыкальное училище. И то сделал это не специально – недобрал балл в сельхозтехникум. Отец, мечтавший выучить сына на агронома, тогда очень огорчился. 

Талантливый ученик Линховоина уже на IV курсе начал петь в оперном театре, и не в хоре, а сразу солистом. Исполнил около 40 ведущих партий мирового и отечественного репертуара. Певец уже получил звание «Заслуженный артист Бурятии», стал лауреатом всевозможных премий страны и республики, оставалось совсем немного до звания «Народный артист», когда вмешалась политика. В 1960-х годах резко ухудшились отношения с Китаем. Вопрос о звезде оперного театра со ставшей вдруг неудобной фамилией решали на уровне руководства республики. О разговоре с отцом по поводу смены фамилии, артист  вспоминал с горечью.

Лишь спустя годы, незадолго до смерти, отец сказал прославленному  сыну:  «Теперь я спокоен за тебя. Я всю жизнь боялся, чтоб ты не вырос пьяницей, тунеядцем. Теперь я могу спокойно уйти из жизни». 

- Оглянувшись назад, я могу заключить: воспитание – лучшее, что дал мне отец в жизни. И это именно то, что я хочу передать детям и внукам, – говорил Саян Владимирович.

Последний разговор

Его нет с нами уже два года. Незадолго  до  смерти Саяна Владимировича  мы говорили с ним по телефону. Узнав, что я больше не работаю в редакции, он сказал: «Жаль, вам надо писать о культуре… Как много я мог бы вам рассказать». Мне и в голову не могло прийти, что это наш последний разговор. И совсем скоро мне, действительно, предложили  работу пресс – секретаря министерства культуры. Увы...

Редактируя книгу об учителе Саяна Раднаева – Народном артисте СССР Лхасаране Линховоине, я перебирала фотографии из личного архива семьи Линховоин. С потемневших фотографий на меня смотрели счастливые лица тех, чьи голоса когда - то звучали в нашем оперном театре, тех, благодаря кому профессора консерваторий «перекрестили» столицу Бурятии в «Милан – Удэ». Я, наконец, увидела Николая Ян -Вен -Туна до того, как он стал Саяном Раднаевым. «Я вспоминаю учителя» - называется статья певца, которая вскоре выйдет в составе новой книги о Лхасаране Линховоине. «Будут талантливые, будут знаменитые, но такого как Лхасаран  Линховоин не будет уже никогда» - писал Саян Владимирович, вспоминая об учителе. Кто - то сегодня скажет так и  о нем.

10 апреля на улице Жуковского, 2 состоялось открытие мемориальной доски Народного артиста РСФСР Саяна Раднаева. Но хочется, чтобы за памятной доской люди видели удивительную историю жизни. 

14.04.2015 Автор: Диляра Батудаева

источник: minkultrb.ru

Саян Раднаев. Передача БГТРК "Тайзан" от 07.04.2015г.

БЭЛИГҮҮН НОМШО БЯМБЫН РИНЧЕНЭЙ МЭРГЭН ҮГҮҮЛЭЛНҮҮД

БЭЛИГҮҮН НОМШО БЯМБЫН РИНЧЕНЭЙ МЭРГЭН ҮГҮҮЛЭЛНҮҮД

17.12.2014

ХЭЛЭН ДЭЭРЭ

НЭГЭТЭ оюутан басаган Рин­чен гуайтай уулзаад:

-Гуай, танда испан хэлэн дэ­эрэ гараһан ном бии гү? - гэжэ асууба. Ринчен гуай:

-Хэлэн дээрэ ном гарадаггүй, яра гарадаг юм! - гэжэ харюу­саба.

-Теэд манайхин хуу тиигээд лэ зугаалдаг шуу? - гэжэ баса­ган гайхаба.

-Хари хүнүүд лэ “хэлэн дээрэ” гэжэ хэлэдэг. Монгол хүн “хэлэ­эр” гэжэ хэлэдэг юм!

ЗЭМЭТЭЙ ХҮНЭЙ ШАРАЙ

БАЯНҮЛГЫ аймагта зошод буудалай столоводо ороходо, амтагүй хоол байдаг гээд суу­тай һэн. Нэгэ үглөө Ринченэй хоол бариха гэһэниинь, ехэ мууса бэлдэһэн хоол байба. “Энэ хоолшни хоёр шэхэнһээ сааша орохогүй юм байна. Энээниие бэлдэһэн хүнтэй уул­забал, болохо байгаа”, - гэбэ. Ахалагша тогоошониинь мэтэр ерэбэ. Ринчен гуай мэдээшэгүй болоод, суг һууһан хүнтэеэ хөөрэлдэжэл һууна. Нүгөөдэ нүхэрынь һанаагаа зобоод: “Танай уулзаха гэһэн тогоошо ерээд байна”, - гэжэ хэлэбэ. Үбгэн тэрэ тогоошын шарай һайн анхаржа хараад:

-Заа, үбгэн хүнэй эдихэгүй, туһа болохогүй хоол бэлдэһэн хүнэй ямар шарайтай байда­гынь хараха гээ һэм даа, одоо яба, - гэбэл даа. Тогоошоной шарай гал улаан болоод, түргэн ябаба.

Энээнһээ хойшо столовын хоол ехэ һайнаар бэлдэгдэдэг боложо, холо ойрын нютагу­удта суутай болоо һэн. Энэ ушараар: “Хүдөөгэй зон хотын тогоошодһоо холо үлүү дээрэ хүнэй хэлэһые түргэн ойлгодог, анхаралдаа абадаг юм”, - гэжэ Ринчен гуай хэлээ һэн.

МАЛ ХОМОРДОЖО, НОЁД ОЛОШОРНО

НЭГЭТЭ Ринчен гуайһаа:

-Монголдо юун элбэгжэжэ, юун хомордожо байнаб? - гэжэ асуубад.

-Тэргэдэ хүллэдэг мал хомор­дожо, тэргээ унадаг ноёд элбэг боложо байна! - гэжэ харюусаба.

ТАРГАН ХОНИНОЙ ҺҮҮЛ

ХАРИ гүрэндэ байгаад, столово­до ороод, өөхэ ехэтэй хоол захиба. Хоол тараагша:

-Тарган мяхатай хоол бари­балтнай, танай шуһан муудахал, - гэжэ ухаа заахаа забдаба. Тии­хэдэнь Ринчен гуай:

-Би тарган хониной һүүл хүхэжэ, эрэ болоһон монгол гээшэб! - гэжэ харюусаһан гэдэг.

УРИЛГА

РИНЧЕН гуайе нэгэ залуу уран зохёолшо басаган сайлалгандаа уриба. Ринчен гуай ошобогүй. Хойто үдэрынь басаган Ринчен гуайда хандажа:

-Юундэ ерээгүйбта? - гэжэ асууба.

-Би айгаад ерээгүйб, юун бэ гэбэл, - гээд, уриһан саарһыень харуулаад, - эндэ “уринаб” гэжэл бэшээтэй байна. Шамда ошоод, би үлэдэжэ һуухамни аал, - гэжэ хэлээ һэн.

ЗУРУУЛ ТУХАЙ ЭЛИДХЭЛ

СЭЭРЭНХЭ (зуруул) бүтээдэг заводто Ринчен гуай элидхэл уншахаяа ерэхэнь гээд олон зон сугларбал даа. Ринчен гуай тамхи носоохо гээд, нэгэ багса (короб­ка) зуруулай барагдатар аһаажа шадабагүй, ядаад олон хүнүүд тээшэ хараад:

-Миниитнай уншаха элидхэл иигээд дүүрэбэ! - гэжэ хэлээ һэн.

ШУЛУУНДАХИ НЭРЭНҮҮД

РИНЧЕН гуай 1950 ондо Хужар­тын аршаанда амаржа байгаад, нэгэтэ үдэрэй хоол бариһанай һүүлдэ зэргэлээ байһан хабса­гайтай хадада гараба. Хүнүүд хабсагайн шулуунда элдэб үнгын будагаар нэрэ обогоо бэшэһэн байба. Олон хүнүүдэй нэрэнүүдые хараад, зорюута “Ум маании бадмэ хум” гэжэ ном уншажа, шэбэнэжэ зальбархадань, хажуудань байһан хүн: «Та яагаабта, юун болооб?» – гэжэ асууба. Тиихэдэнь Ринчен гуай:

- Ай хөөрхы, эндэ даншье олон хүнүүд бурхандаа ошоһон байна даа, - гэжэ хэлэһэн гэлсэдэг.

ҺУРГУУЛИ ДЭЭРЭ

НЭГЭ дунда һургуулиин за­хирал болон багшанар Ринчен гуайтай хөөрэлдөө хэхэеэ уриба. Хүнүүдэй суглараад байһан таһаг соо “Һургуули дээрэ тамхи татахые хориглоно” гэжэ бэшээтэй плакат үлгөөтэй байна. Эндэ хөөрэлдэжэ байхадаа, Ринчен гуай тамхяа бад- бад бааюулжа эхилбэ. Һургуулиин захирал тамхинай утаанда тэсэжэ ядаад, хөөрэлдөөнэй зог гэхэдэ, плакат тээшэ заагаад, Ринчен гуайда:

-Манай һургуули дээрэ тамхи татадаггүй юм! - гэбэл даа.

-Энээниие мэдээд байнаб, та­анад һургуули дээрэ татанагүйт. Би болбол һургуули доторнь һуугаад татанаб, тиимэһээ бараг даа, - гэжэ харюусаад, үшөө нэгые аһаагаад, татажа эхилээ һэн.

ҺОМОГҮЙ БУУ

РИНЧЕН гуай нэгэ шабидаа хэлэбэ:

-Мүнөө сагта һума (һомо) үгы буу шэнги эрдэмтэд олон болоо. Харахада, буу байгаад, һума үгы болобол, юундээ хэрэгтэй юм. Шимни тиимэ хүн бү болоорой, хүндэ хэрэгтэй, ухаатай юумэ хэдэг хүн болоорой.

ЭМШЭН

РИНЧЕН гуайн басаган хүнэй нюдэндэ операци хэхэ эмшэнэй дээдэ һургуули улаан дипломоор дүүргээд, абадаа дипломоо хару­улхадань, абань:

-Би ехэ баярлабаб, хүүхэмни һайнши даа, хүнэй нюдэ соолохо, малтаха эмшэн болоо ха юмши, - гэжэ хэлээ һэн ха.

ЛЕНИНЭЙ ЗОХЁОЛНУУД

РИНЧЕН гуайе Хубисхалта на­мын (партиин) гэшүүн болохые баадхаба ха. Үзэл бодолоороо тэрэ намда орохогүй гэжэ:

-Би Ленинэй ехэ зохёолнуудые уншажа дуудаагүй байнаб даа,- гэһэн юм ха.

ДЭЭШЭЭ ҺУУХА

РИНЧЕН гуайн нэгэ танил­даа ороходонь, айлай эзэн ехэ хүндэлжэ байһанаа харуулха гэжэ:

-Та дээшээ һуугты! – гэхэдэнь, Ринчен гуай гэрэйнь үһээ (по­толок) руу хараад байшаһан юм гэлсэдэг.

ЗООГЫН ГАЗАР

1950 ондо Ринчен гуайһаа:

-Түмэр замын түб буудалай (вокзалай) рестораниие монго­лоор юун гэжэ нэрлэхэб? - гэжэ асуубад.

- Дээдэ үедэ монголшууд сай уужа, хоол эдихые зооглохо гэдэг байһан, тиимэһээ зоогын газар гэбэл яаха һэм, - гэбэ. Ринчен гуайн хэлэһээр болоо һэн.

ЯМААНАЙ ЭДИХЭ МОДОНУУД

ЭРТЭ олон жэлэй саана Улаан- Баатар хотодо үргэн субботник үнгэргэгдэжэ, модо ургуулха ажал хэгдэбэ. Олон хүн зон газар мал­тажа, модо һуулгахаяа бэлдэнэд. Нэгэ албан газарай дарга ямар модонуудые һуулгабал, таараха байнаб гэжэ бодожо байтараа, Ринчен гуайе харажархёод, тодон ошоод, мэндэеэ хэлсэһэнэй удаа:

-Ринчен гуай, ямар модону­удые һуулгахада таарахаб, зо­хихоб? - гэжэ асууба. Ахатан харюусахадаа:

-Ямаанай эдихэдэ, ямаршье модон хамаагүйл даа, - гэбэ. Модо һуулгаад, хашаалангүй орхихо­донь, хотын гудамжаар ябаһан ямаад эдижэ хосороодог байһан.

МАНАЙ ГУДАМЖАДА

ХЭЗЭЭШ юм даа, бү мэдэе, Ринчен гуай хари холын нэгэ баян гүрэнһөө ерэһэн хүниие хотынгоо гоё һайханиие харуулхаяа абажа ябаба. Тэрэ хүниинь:

-Танай гудамжада хүнэй бааһан элбэг байна, муухайл даа, - гэбэ.

-Туйлдаа хүрэтэр баяжаһан гүрэнүүдэй гудамжада туража үхэһэн хүнүүдэй яһад хэбтэдэг. Тааруу – буурай хүгжэлтэтэй манай ороной гудамжада тарган хүнүүдэй томо бааһад байнгүй яахым! - гэжэ Ринчен гуай хари хүнэй амые таглаһан гэлсэдэг.

Санжайжаб БАНЗАРАКЦАЕВ.

http://burunen.ru/reportazhi/detail.php?ELEMENT_ID=6946

Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэһэн зохёол тухай

СЭДЬХЭЛҺЭЭ БАЯРЛАЖА ЯБАДАГБИ (шэнэлэгдээ)

60019/03/2015

19.03.2015

Монголой гайхамшагта бэлигтэй уран зохёолшон Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ романай удхатай анхан 1994 ондо Буряадай радиодо ахамад редакторай тушаалда ажаллажа байха үедөө танилсаһан хүм. Энэ зохёол мэдээжэ поэт Гунга Гомбоевич Чимитовэй буряад хэлэндэ оршуулаад, “Байгал” сэтгүүлдэ толилуулжа байһан үе һэн.

Энэ зохёолой гол дүрэнүүд болохо буря­ад басаган Цэвэлмаа монгол хүбүүн Со­норов хоёрой нангин инаг хайра дуран, бэе бэедээ аргагүй гүнзэгы сэдьхэлэй харилсаа­тай болоод байһан үе. Дотоодые хамгаалгын яа­манай түлөөлэгшэ Яндаг хоорондонь оролсожо, энэ хоёр залуушуулай гүнзэгы мэдэрэлые эмдэ­жэ хаяха һэдэлгэ гаргана. Соноровые хардалгын хүсөөр гүрэнэй гэмтэн болгожо, түрмэ шорондо һуулгажа, Цэвэлмааһаа холодуулаад, өөрөө эзэм­дэхэ һэдэлгэ гаргана. Гэбэшье, Соноров Цэвэлмаа хоёр бэе бэеһээ хардалгын хүсөөр хахасабашье, тэдэнэрэй инаг дурандань түрмэ шорон халхабша боложо шадахагүй байба. Цэвэлма Соноров хоёрой энэ үйлын тамые дабажа, дахяад уулзаха зорилго, һэдэлгэ гаргажа, түбэһэн хүнэй дабашагүй зоболон, бэрхэшээлнүүдтэй ушарнад. 1930-аад гаран оной байдал: хамалган хашалган, хардалга гүрдэлгын үе сагта амидаржа ябаһан Соноров Цэвэлмаа хоё­рой хуби заяанайнгаа түлөө тэмсэбэшье, хатуу са­гые дабажа гараха заяагүй байһан хохи юм гү, эсэ­стээ хойто наһандаа уулзахабди гэһэн найдалтай Соноров түрмэ шороной оёорто ами наһанһаа хаха­сана. Урин дулаахан шарайтай, һайхан сэдьхэлтэй буряад яһанай басаган Цэвэлмаа амиды бэе дээ­рээ тамын зоболон үзэжэ, һүүлэй һүүлдэ ухаагаа һамууржа төөринэ. Энэ хоёр залуу нүхэдэй уйдхар гашуудалаар дүүрэн хуби заяан, түмэр нюдаргатай, түрэ засагай түлөөлэгшэдэй хатуу шэрүүн абари, ааша уншагшын сэдьхэл доһолгожо шадана. Энэ зо­хёолоо автор бодото амидарал дээрэһээ үндэһэлжэ бэшэһэн байдаг. Энэ зохёол уншаад байхадаа, ра­дио шагнагшадта хүргэхэ хүсэл түрөө бэлэй. Энэ романай гол үйлэ хэрэгүүдые бүрилдүүлэн уншажа, агаарай долгиндо нэбтэрүүлээ һэмди. Тэрэнэй да­раа энэ зохёол зүжэг болгожо, тайзанай хэлэндэ оруулаад, олон тоото харагшадта үзүүлхэ хүсэл түрэһэн юм.

1999 оной хабар Буряад театрай хүтэлбэрилэгшөөр томилогдохо хубитай байжа, энэ зохёол тайзан дээрэ найруулха арга олдогдоо һэн. Энэ гайхамшагта зохёол зүжэг болгоод, тай­зан дээрэ найруулжа табихын урда автортайнь хөөрэлдэжэ, зүбшөөл абаха хэрэг гараба. Иимэ хүсэлтэй агуу зохёолшон Сэнгын Эрдэни гуайтай те­лефонооршье һаань, холбоо бариха гэжэ шиидээд, 1999 оной намар хонходобоб. Хөөрэлдөөнэйнгөө эхин дээрэ бэеэ мэдүүлжэ танилсаһанайнгаа удаа түсэблэжэ байһан хэрэгтээ орожо:

- “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зохёолойт­най удхаар зүжэг бэшэжэ болохо гү? Хэрбэеэ зүжэг болоболнь, энэ зүжэгөө Буряад драмын театрай тайзан дээрэ найруулжа табюулха хүсэлтэй бай­набди. Энэ хүсэлыемнай дэмжэхэ байна гүт? – гэжэ асуугаа бэлэйб. Эрдэни гуай удаан болонгүй, до­тороо ехэ баярлаһан хоолойгоор: “Ямар һайн юм гээшэб. Энэ һайн хүсэлыетнай дэмжэнгүй яахабиб. Дэмжэнэб. Буряадай харагшад Монгол орондо гу­шаад онуудта болоһон үйлэ хэрэгтэй танилсаг лэ. Хэзээ зүжэг болгожо, харагшадай анхаралда ду­радхахатнайб?

- Зүжэг болгоод, бэлэдхэлэй ажал хэһээр бай­тарнай, 2000 он гараха. Шэнэ оной түрүүшын һарын хори гаранаар олоной үзэмжэдэ харуулха арга боломжотой болохобди. Тэрэ үеэр та заатагүй Улаан-Үдэ ерэжэ, зүжэгэймнай нээлтэдэ хабаа­далсыт гэжэ уринабди. Танай ерэжэ, энэ үйлэ хэ­рэгтэмнай хабаадабалтнай, ехэл һайн байгаа, ха­рагшаднай, зүжэгшэднэй баярлаха һэн, – гэбэб. Утаһанай нүгөө үзүүртэ саг зуура соо шэмээгүй болоһонойнгоо удаа:

- Мүнөө үедэ бага-сага үбдөөд, бэемни тиимэшэг байна. Шэнэ оной гаратар бараг болохо байхаб даа. Заатагүй Улаан-Үдэ ошожо, зүжэгэй нээлтэдэ хаба­адалсахаб. Буряад нютагаар үнихэнэй ябаагүйб. Галта тэргэдэ һуугаад ошоно бэзэб. Танай урилга­да ехэ баярлабаб, – гэжэ Эрдэни гуай дурадхалы­емни дэмжэжэ, дуратайгаар һаналаа мэдүүлээ һэн. Авторай зүбшөөлтэй болоод, урилгыемнай тогтоо­жо, зүжэгэй нээлтэдэ ерэхэ болоһондонь баярлажа урмашабаб. Энэ гүнзэгы удха шанартай роман тай­занай хэлэндэ оруулжа, зүжэг болгохо гээшэ тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ байгаа...

Тэрэнэй удаа энэ зүжэг болоһон зохёолоо тай­зан дээрэ үндэр хэмжээндэ найруулха ажал гаража ерэбэ. Энэ асуудалаар найруулагшатай зүбшэн хэл­сэхэ хүсэлтэй мэдээжэ режиссёр Туяна Баяртуевна Бадагаеватай уулзажа, энэ зүжэг болгоһон зохёо­лоо уншажа үгэбэб. Туяна Баяртуевна һонирхожо, хэдэн хоногой үнгэрһэн хойно найруулжа табиха зүбшөөлөө үгөөд, зүжэгэй гол рольнууд Буряадай арадай артистнар Зоригто Ринчинов Саяна Цыды­пова хоёрто даалгагдажа, бэлэдхэлэй ажал эхилээ бэлэйбди.

Түсэблэһэн ёһоороо 2000 оной январиин хууша­ар “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зүжэгэйнгөө нээлтэ хэхэ сагнай дүтэлбэ. Энэ үедэ дахяад лэ Монгол орон руу Эрдэни гуайтай Улаан-Үдэ ерэхэ болзорыень тааруулха хүсэлтэй холбоо барижа хонходобоб. Утаһанай нүгөө үзүүртэ эхэнэр хүн мэндэшэлбэ. Һайн юумэ дуулгаха хүсэлтэй байһан минии зүрхэн хөөрэнги байба.

- Сайн байна-уу! Энэ Улаан- Үдэһөө хонходожо бай­наб даа. Буряад театрай хүтэлбэрилэгшэб. Эрдэни гуайда утаһаяа дамжуулыт, – гэжэ гуйбаб. Утаһанай нүгөө талада шэмээгүй бай­дал тогтобо. “Холбоомнай таһаршаба гээшэ гү?” - гээд, би мэгдэжэ, дээрэ дээрэһээнь: -Алёо, алёо-о! – гэбэб. Утаһамнай таһараагүй, нүгөө талада байһан хүмни уйдхараар дүүрэн хоо­лойгоор:

- Баабаймнай бурхандаа ябашоо.., – гэбэ. Һанагдаагүй мэдээсэл гэнтэ дуулаһан минии зосоо уйтаржа, гэр бүлэдэнь гүнзэгы шаналалаа мэдүүлхэ баатай болоо бэлэйб. Монголой гай­хамшагта бэлигтэй буряад яһанай уран зохёолшо Сэнгын Эрдэни гуайе Улаан-Үдэ урижа, “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ романайнь удхаар найруулагдаһан зүжэгөө тэрээндэ ха­руулха, уулзажа хөөрэлдэхэ, дүтэ та­нилсаха хубигүй байгаа бэлэйбди.

Энэ зүжэгэймнай нээлтэ түсэблэгдэһэн саг соогоо боложо, олоной анхарал татажа, харагшаднай һонирхожо хараа һэн. Харагшадай үгэһэн сэгнэлтэ - хамагай хүндэтэйдэ тоологдодог. Театр харагшадаа ур­машуулха, баясуулха, шэнэ бодол­нуудые түрүүлжэ, сэдьхэл зүрхыень доһолгохын тула байгуулагдаһан ха юм.

2001 ондо Улаанбаатар хотодо заншалта болоһон Монгол туурга­та театрнуудай олон улсын фести­валь соносхогдожо, Буряад театрнай хабаадаха урилгатай болобобди. Энэ үнгэргэгдэхэ нааданай гурима­ар хабаадаха театрай зүгһөө хорин табан хүн урилгаар ошохо ёһотой. Үлүү зониие абажа ошоо һаа, театр өөрынгөө “хүзүүн” дээрэ байха байра, эдеэ хоолыень дааха гуримтай бай­ба. Энэ нааданда абаад ошохо гэжэ һая найруулагдаад байһан “Чингис хаан” гэжэ зүжэгөө тодоруулбабди. Энэ зүжэгтэмнай хамта дээрэ таби гаран зүжэгшэд хабаададаг һэн. На­аданай гуримаар хорин табан хүнһөө үлүү гаранабди. Тооһоо үлүү гараһан хори гаран зониие Улаанбаатар аба­ашаад, эдеэ хоол, байха байрыень дааха мүнгэн театрай һанда үгы. Со­ёлой яаман ходо мүнгэндэ хашагдажа байха. Яаха болоо гээшэб гэһэн асуу­далай гаража ерэхэдэ: “Мүрынь ган­са, хоёр зүжэг абаад ошоо һаа, яаха юм? “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зүжэгөө фестивальһаа гадуур ондоо тайзан дээрэ билет худалдажа харуулбал, гаргашаяа хаахагүй зон гүбди?” – гэһэн бодол орожо, зонойн­гоо тоо бүридхэхэдөө, ажалшадтаяа хамта табин долоон хүн болобобди. Энэ асуудал шиидхэжэ, бүтэхэ тэ­эшэнь тааруулха зорилготой Ула­анбаатар хото зорибоб. Фестиваль үнгэргэхэеэ бэлдэжэ байһан Мон­голой урлагын ажалтанай холбоон ошожо, дарганартайнь уулзаад, энэ нааданда хабаадаха ёһотой хорин табан хүнэй тоо гушан хүн болгожо хэлсэбэб. Табан хүнэй тоо нэмэхэдээ, ехэ олзо олоһонтой жэшээтэй байгаа. Саанань үлэһэн хорин долоон зоноо ондоо газарта байлгаха байра олохо, эдеэ хоолоор хангаха асуудал гаража ерэбэ. Тэрэ үедэ Улаанбаатар хотодо Хүүгэдэй урлан бүтээхэ түбые Бабуу­гай Цэрэн-Доржо гуай хүтэлбэрилжэ байһан юм. Цэрэн-Доржо ахатан­тай ушаржа, бодожо ябаһан түсэбөө зүбшэжэ хөөрэлдөөд, энэ түбэйнь тайзан дээрэ “Хойто наһандаа уул­захабди” гэһэн зүжэгөө харуулха бо­лобобди. Дам саашаа хөөрэлдэхэдөө, энэ түбэйнгөө хүүгэдэй зунай сагта амардаг газар дээрэ оршодог байшан­да хорин долоон зоноо зээлеэр байл­гаха боложо, тэндэнь эдеэ хоолоор хангаха хэлсээ баталбабди. Энэ бай­ра байдалынь Улаанбаатар хотоһоо хорёод модоной зайда оршодог юм. Өөһэдын автобустой хадаа аргыень оложо, зоноо шэрэжэ байхаар таа­руулна бэзэбди гэжэ шиидэбэб. Энэ Цэрэн-Доржо багша Монгол орондоо хүндэтэй, арадай багша габьяатай буряад яһанай хүн байгаа. “Хүүгэдэй урлан бүтээхэ түб” Цэрэн-Доржо баг­шын мэндэ ябахадань, нэрыень зүүжэ ябаһан юм.

Энэ түб табан зуун хүниие багта­аха залтай. Энэ залай тайзан дээрэ зүжэгөө харуулха гэлсэбэбди. Удаада­хи ажалнай зондо мэдүүлжэ, зарлал хэхэ, тунхаг тарааха ажал болобо. Сэнгын Эрдэниин ехэ басаган Байгал­маатай биледүүдые бүтээхэ ажалай гаргаша, зондо тараалсаха үүргэ бэе дээрээ даажа абаба. Оройдоол һара тухай саг соо хэхэ эмхидхэлэй, бэ­лэдхэлэй ажал Байгалмаагай хүзүүн дээрэ тохогдожо, өөрынгөө талаһаа даажа абаһан ажалаа Байгалмаа эр­химээр бэелүүлжэ, Буряад театрта аргагүй ехэ туһа хүргэһэн юм.

Болзорто сагнай боложо, монгол туургата арадай театрнуудай фе­стивальда хабаадахаяа Улаанбаатар хото мордобобди. Хэлсэһэн ёһоороо зоноо хоёр газар хубаарилжа байр­луулаад, ажалаа эхилбэбди. Фести­вальда хабаадаха “Чингис хаан” гэжэ зүжэгнай Нацагдоржын нэрэмжэтэ Монголой драмын театрай тайзан дээрэ харуулагдахал ёһоороо хару­улагдаба. Харин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэһэн зүжэгнай Хүүгэдэй урлан бүтээхэ түбэй тайзан дээрэ ха­руулагдажа, харагшад һонирхожо ха­раа һэн. Ехэнхи харагшаднай буряад яһанай зон сугларжа, урда үеынгөө зоной уйдхар гомдолоор дүүрэн бэр­хэшээлтэй түүхэ зүрхөө хүдэлгэн ха­ража һуугаад һэн. Зүжэгэй һүүлээр харагшаднай зүжэгшэдые халуун альга ташалгаар амаршалһанайнгаа удаа тэрэ дороо зал сооһоо гаража ябашоогүй, илангаяа үндэр наһатай зон бодолдо абтажа, тархяа гунхуу­ланхай, дуугай һуугаад һэн. Эдэ зо­ной юун тухай бодожо һууһаниинь эли. Энэ зал соо һууһан хүн бүхэнэйнь гэхээр элинсэг хулинсаг гушаад оной хамалган хашалганда орожо, ами наһаяа бараһан, зобоһон, зүдэрһэн, үйлэ тамаяа үзэһэн түүхэтэй.

Зүжэгэй һүүлээр олон зон дүтэлжэ, үгэ дуугүйгөөр амаршалаа бэлэй. Сэнгын Эрдэниин Байгалмаа Бата- Үүл хоёр эжытэеэ, гэр бүлөөрөө ерэжэ, зүжэгшэдыемнай халууна­ар амаршалжа, баярые хүргөө һэн. Мүнөө Бата-Үүл Монголой ниислэл Улаанбаатар хотын даргын тушаал­да амжалтатай ажаллана. Байгалмаа эсэгынгээ нэрын фонд байгуулаад хүтэлбэрилхэһөө гадна, наһанайнгаа нүхэртэй хотоһоо холо бэшэ газарта фермерэй ажал эрхилжэ, олон тоото эбэртэ бодо мал, хони ямаа хаража, үдхэжэ һуудаг бүдүүн айл юм.

Иигэжэ гайхамшагта бэлигтэй уран зохёолшон Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зохёолой удхаар найруулагдаһан зүжэг Улаанбаатар хотын тайзан дээрэ харуулха арга боломжотой байгаа бэлэйбди. Тэрэ үедэ авто­рай мэндэ байгаа һаань, юумэн нэгэ ондоол байха һэн. Теэд яахыншье аргагүй хорбоо юртэмсэ. Агуу зохё­олшоной бэшэһэн зохёолой удхаар найруулагдаһан зүжэгэй олоной ан­харал татаһаниинь гайхалгүй. Буря­ад театрай тайзан дээрэһээ энэ зүжэг олон жэлдэ буунгүй, харагшадай һонирхол татаһаар лэ байгаа һэн.

Энэ “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ роман Сэнгын Эрдэниин зохёол­нуудтай танилсаха ушараймни эхин шата боложо үгэһэн юм. Тэрэнэй хурса гуурһан дороһоо гараһан “За­набазар”, “Амидаралай тойрог” ро­манууд, “Хүхэ хулгана жэл”, “Сэрүүн дуганай мүхэл” туужанууд, олон то­ото рассказуудынь минии һонирхол татажа, Монгол уласай юртэмсые шэ­нээр нээхэ арга намда олгоһондонь, сэдьхэлһээ баярлажа ябадагби.

Доржо Сультимов,

Россиин габьяата, Буряадай арадай артист,

Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.

http://burunen.ru/reportazhi/detail.php?ELEMENT_ID=7662

Мэлс Самбуев

МЭЛС САМБУЕВАЙ 75 ЖЭЛЭЙ ОЙЕ УГТУУЛАН

 Буряадай элитэ ехэ поэт, Буряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат Мэлс Самбуев амиды мэндэ мүнөө ябаа һаа, февралиин 13-да 75 наһаяа угтажа байха байгаа.

1940 оной Луу жэлэй Сагаан һара соогуур Захааминай ай­магай Санага нютагай Хужарта Жамьян, Ринчин Самбуевтанай бүлэдэ дорюухан хүбүүн түрэжэ, тэрэ үедөө ехээр һанагдаха Мэлс гэжэ нэрээр Санагын со­мондо дансалуулаа. Теэд энэ харахан шарайтай хүбүүгээ Хара Хүбүүн гэжэ нэрлэдэг һэн. Энэ нэрээрээ тэрэ Хужарайн­гаа эхин һургуули дүүргэтэрээ ябаһан юм. Һургуулида һуража эхилхэһээ хойшо номдоо хур­са, бэрхэ хүбүүн гэжэ суу­тай болоһон. Хамта үндыһэн Санжайжаб Банзаракцаев “Эгүүридэ мартагдахагүй мүнхэ тоонтомнай” гэжэ ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: “Бүри багаһаань Хара Хүбүүн зураг зураха дура­тай һэн. Һургуулида һурахадаа, Бандан таабайндаа (эжынь эсэ­гэ) байха. Таабайнь эрдэм ехэ­тэй хүн байгаа. Тэрэ үедэ Бан­дан таабай Хара Хүбүүгээ бурха зуруулжа байна гэһэн зугаа байдаг һэн. Эхин һургуулияа эрхимээр дүүргээд, Хужарай Сталинай нэрэмжэтэ колхозһоо 7 модоной зайда оршодог Са­нагын Харуулдахи һургуулида һураа. Бүхы һурагшад гэртэһээ ябагаар ябажа һурадаг һэн. Энэ һургуулида һуража ябахадаа, Мэлс шүлэг бэшэжэ эхилээ бэлэй. Буряад хэлэ бэшэгэй баг­ша, Буряадай арадай уран зохё­олшо болоһон Бадма Шойдоков Мэлсын шүлэгүүдые үндэрөөр сэгнэжэ, ерээдүйдэ бэлигтэй хүн болохыень тайлбарилжа, уран шүлэг, поэмэнүүдые бэ­шэхэ зорилгодонь үндэһэ үгэжэ, тэбэрихэдэ багтахагүй шанар һайтай заабари туһа үгэжэ, поэзиин далайда тамаруулһан байна”.

1965 онһоо Эрхүүгэй универ­ситет дүүргэһэн Мэлс Самбуев Буряадайнгаа радиокомитедтэ хүдэлжэ, зорилго ехэтэйгээр ажаллажа, арбаадхан жэл соо буряадаар зургаан: “Тайгын саһан”, “Таймыр”, “Санага”, “Мамайн добуунһаа дурдалга”, “Үглөөнэй шүүдэр”, “Ара Хангай” номуудые, ородоор: “Стихи”, Москвада “Дед Доржи” болон “Таёжная роса” согсолборину­удые хэблүүлээ. Теэд поэдэй наһан даншье һаа богонихон байшоо. 1981 оной зун Мэлс Самбуев дүшэхэн наһандаа гэнтэ наһа баража, Буряадай олониитэ ехэ уйдхар гашуудалда абтаа бэлэй. Поэдэй наһа бараһанай удаа “Одото саг” (1983 он), “Зуун дуун” (1984), “Благодарю” (Москва, 1984) гэһэн номуудынь хэблэгдээ.

Мэлс Самбуевай түрэһөөр 50, 60, 70 жэлнүүдэйнь ойнуудые болон Буряадай комсомолой тэгшэ ойдо түрүүшын шагнал­да хүртэһэн поэдые хүндэлжэ, нютагаархиниинь, Буряадай олониитэ, уран зохёолшод, уран зураашад, хүгжэмшэд, дуушад, эрдэмтэд Санага нютагта буужа, үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргөө һэн. Дурасхаалынь мүнхэлжэ, нэгэ гудамжада нэрынь үгөө һэн. Һургуулида дурасхаалай самбар хадагдаа. 2000 ондо Улаан-Үдэдэ Үндэһэтэнэй номой санда Мэлс Самбуевай поэзидэ зорюулагдаһан эрдэмэй конфен­ци үнгэргэгдэжэ, Железнодо­рожно аймагай нэгэ гудамжада нэрэнь олгогдоо. Республикын залуу уран зохёолшодой XV конференцидэ Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шан байгуулагдажа, түрүүшын лауреат боложо, Са­нагын Санжай-Ханда Дармаева тодороо һэн. Тэрэ гэһээр олон залуу зохёолшод энэ шанда хүртөө.

Гараха жэлнай Уран зохёолой жэл гэжэ нэрлэгдээ. Энээнтэй дашарамдуулан элитэ ехэ поэдэй ойн баярые үргэнөөр тэмдэглэ­хэеэ Захааминай уран зохёол­шодой “Уран Дүшэ” нэгэдэл, ай­магай номой сан, соёлой таһаг, һургуулинууд ехэ ажал эхилбэ.

  Автор: Сэнгэ Ринчинов 25.12.2014

http://burunen.ru/opinions/detail.php?ELEMENT_ID=7032