03 Апреля 2015

Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэһэн зохёол тухай

СЭДЬХЭЛҺЭЭ БАЯРЛАЖА ЯБАДАГБИ (шэнэлэгдээ)

60019/03/2015

19.03.2015

Монголой гайхамшагта бэлигтэй уран зохёолшон Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ романай удхатай анхан 1994 ондо Буряадай радиодо ахамад редакторай тушаалда ажаллажа байха үедөө танилсаһан хүм. Энэ зохёол мэдээжэ поэт Гунга Гомбоевич Чимитовэй буряад хэлэндэ оршуулаад, “Байгал” сэтгүүлдэ толилуулжа байһан үе һэн.

Энэ зохёолой гол дүрэнүүд болохо буря­ад басаган Цэвэлмаа монгол хүбүүн Со­норов хоёрой нангин инаг хайра дуран, бэе бэедээ аргагүй гүнзэгы сэдьхэлэй харилсаа­тай болоод байһан үе. Дотоодые хамгаалгын яа­манай түлөөлэгшэ Яндаг хоорондонь оролсожо, энэ хоёр залуушуулай гүнзэгы мэдэрэлые эмдэ­жэ хаяха һэдэлгэ гаргана. Соноровые хардалгын хүсөөр гүрэнэй гэмтэн болгожо, түрмэ шорондо һуулгажа, Цэвэлмааһаа холодуулаад, өөрөө эзэм­дэхэ һэдэлгэ гаргана. Гэбэшье, Соноров Цэвэлмаа хоёр бэе бэеһээ хардалгын хүсөөр хахасабашье, тэдэнэрэй инаг дурандань түрмэ шорон халхабша боложо шадахагүй байба. Цэвэлма Соноров хоёрой энэ үйлын тамые дабажа, дахяад уулзаха зорилго, һэдэлгэ гаргажа, түбэһэн хүнэй дабашагүй зоболон, бэрхэшээлнүүдтэй ушарнад. 1930-аад гаран оной байдал: хамалган хашалган, хардалга гүрдэлгын үе сагта амидаржа ябаһан Соноров Цэвэлмаа хоё­рой хуби заяанайнгаа түлөө тэмсэбэшье, хатуу са­гые дабажа гараха заяагүй байһан хохи юм гү, эсэ­стээ хойто наһандаа уулзахабди гэһэн найдалтай Соноров түрмэ шороной оёорто ами наһанһаа хаха­сана. Урин дулаахан шарайтай, һайхан сэдьхэлтэй буряад яһанай басаган Цэвэлмаа амиды бэе дээ­рээ тамын зоболон үзэжэ, һүүлэй һүүлдэ ухаагаа һамууржа төөринэ. Энэ хоёр залуу нүхэдэй уйдхар гашуудалаар дүүрэн хуби заяан, түмэр нюдаргатай, түрэ засагай түлөөлэгшэдэй хатуу шэрүүн абари, ааша уншагшын сэдьхэл доһолгожо шадана. Энэ зо­хёолоо автор бодото амидарал дээрэһээ үндэһэлжэ бэшэһэн байдаг. Энэ зохёол уншаад байхадаа, ра­дио шагнагшадта хүргэхэ хүсэл түрөө бэлэй. Энэ романай гол үйлэ хэрэгүүдые бүрилдүүлэн уншажа, агаарай долгиндо нэбтэрүүлээ һэмди. Тэрэнэй да­раа энэ зохёол зүжэг болгожо, тайзанай хэлэндэ оруулаад, олон тоото харагшадта үзүүлхэ хүсэл түрэһэн юм.

1999 оной хабар Буряад театрай хүтэлбэрилэгшөөр томилогдохо хубитай байжа, энэ зохёол тайзан дээрэ найруулха арга олдогдоо һэн. Энэ гайхамшагта зохёол зүжэг болгоод, тай­зан дээрэ найруулжа табихын урда автортайнь хөөрэлдэжэ, зүбшөөл абаха хэрэг гараба. Иимэ хүсэлтэй агуу зохёолшон Сэнгын Эрдэни гуайтай те­лефонооршье һаань, холбоо бариха гэжэ шиидээд, 1999 оной намар хонходобоб. Хөөрэлдөөнэйнгөө эхин дээрэ бэеэ мэдүүлжэ танилсаһанайнгаа удаа түсэблэжэ байһан хэрэгтээ орожо:

- “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зохёолойт­най удхаар зүжэг бэшэжэ болохо гү? Хэрбэеэ зүжэг болоболнь, энэ зүжэгөө Буряад драмын театрай тайзан дээрэ найруулжа табюулха хүсэлтэй бай­набди. Энэ хүсэлыемнай дэмжэхэ байна гүт? – гэжэ асуугаа бэлэйб. Эрдэни гуай удаан болонгүй, до­тороо ехэ баярлаһан хоолойгоор: “Ямар һайн юм гээшэб. Энэ һайн хүсэлыетнай дэмжэнгүй яахабиб. Дэмжэнэб. Буряадай харагшад Монгол орондо гу­шаад онуудта болоһон үйлэ хэрэгтэй танилсаг лэ. Хэзээ зүжэг болгожо, харагшадай анхаралда ду­радхахатнайб?

- Зүжэг болгоод, бэлэдхэлэй ажал хэһээр бай­тарнай, 2000 он гараха. Шэнэ оной түрүүшын һарын хори гаранаар олоной үзэмжэдэ харуулха арга боломжотой болохобди. Тэрэ үеэр та заатагүй Улаан-Үдэ ерэжэ, зүжэгэймнай нээлтэдэ хабаа­далсыт гэжэ уринабди. Танай ерэжэ, энэ үйлэ хэ­рэгтэмнай хабаадабалтнай, ехэл һайн байгаа, ха­рагшаднай, зүжэгшэднэй баярлаха һэн, – гэбэб. Утаһанай нүгөө үзүүртэ саг зуура соо шэмээгүй болоһонойнгоо удаа:

- Мүнөө үедэ бага-сага үбдөөд, бэемни тиимэшэг байна. Шэнэ оной гаратар бараг болохо байхаб даа. Заатагүй Улаан-Үдэ ошожо, зүжэгэй нээлтэдэ хаба­адалсахаб. Буряад нютагаар үнихэнэй ябаагүйб. Галта тэргэдэ һуугаад ошоно бэзэб. Танай урилга­да ехэ баярлабаб, – гэжэ Эрдэни гуай дурадхалы­емни дэмжэжэ, дуратайгаар һаналаа мэдүүлээ һэн. Авторай зүбшөөлтэй болоод, урилгыемнай тогтоо­жо, зүжэгэй нээлтэдэ ерэхэ болоһондонь баярлажа урмашабаб. Энэ гүнзэгы удха шанартай роман тай­занай хэлэндэ оруулжа, зүжэг болгохо гээшэ тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ байгаа...

Тэрэнэй удаа энэ зүжэг болоһон зохёолоо тай­зан дээрэ үндэр хэмжээндэ найруулха ажал гаража ерэбэ. Энэ асуудалаар найруулагшатай зүбшэн хэл­сэхэ хүсэлтэй мэдээжэ режиссёр Туяна Баяртуевна Бадагаеватай уулзажа, энэ зүжэг болгоһон зохёо­лоо уншажа үгэбэб. Туяна Баяртуевна һонирхожо, хэдэн хоногой үнгэрһэн хойно найруулжа табиха зүбшөөлөө үгөөд, зүжэгэй гол рольнууд Буряадай арадай артистнар Зоригто Ринчинов Саяна Цыды­пова хоёрто даалгагдажа, бэлэдхэлэй ажал эхилээ бэлэйбди.

Түсэблэһэн ёһоороо 2000 оной январиин хууша­ар “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зүжэгэйнгөө нээлтэ хэхэ сагнай дүтэлбэ. Энэ үедэ дахяад лэ Монгол орон руу Эрдэни гуайтай Улаан-Үдэ ерэхэ болзорыень тааруулха хүсэлтэй холбоо барижа хонходобоб. Утаһанай нүгөө үзүүртэ эхэнэр хүн мэндэшэлбэ. Һайн юумэ дуулгаха хүсэлтэй байһан минии зүрхэн хөөрэнги байба.

- Сайн байна-уу! Энэ Улаан- Үдэһөө хонходожо бай­наб даа. Буряад театрай хүтэлбэрилэгшэб. Эрдэни гуайда утаһаяа дамжуулыт, – гэжэ гуйбаб. Утаһанай нүгөө талада шэмээгүй бай­дал тогтобо. “Холбоомнай таһаршаба гээшэ гү?” - гээд, би мэгдэжэ, дээрэ дээрэһээнь: -Алёо, алёо-о! – гэбэб. Утаһамнай таһараагүй, нүгөө талада байһан хүмни уйдхараар дүүрэн хоо­лойгоор:

- Баабаймнай бурхандаа ябашоо.., – гэбэ. Һанагдаагүй мэдээсэл гэнтэ дуулаһан минии зосоо уйтаржа, гэр бүлэдэнь гүнзэгы шаналалаа мэдүүлхэ баатай болоо бэлэйб. Монголой гай­хамшагта бэлигтэй буряад яһанай уран зохёолшо Сэнгын Эрдэни гуайе Улаан-Үдэ урижа, “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ романайнь удхаар найруулагдаһан зүжэгөө тэрээндэ ха­руулха, уулзажа хөөрэлдэхэ, дүтэ та­нилсаха хубигүй байгаа бэлэйбди.

Энэ зүжэгэймнай нээлтэ түсэблэгдэһэн саг соогоо боложо, олоной анхарал татажа, харагшаднай һонирхожо хараа һэн. Харагшадай үгэһэн сэгнэлтэ - хамагай хүндэтэйдэ тоологдодог. Театр харагшадаа ур­машуулха, баясуулха, шэнэ бодол­нуудые түрүүлжэ, сэдьхэл зүрхыень доһолгохын тула байгуулагдаһан ха юм.

2001 ондо Улаанбаатар хотодо заншалта болоһон Монгол туурга­та театрнуудай олон улсын фести­валь соносхогдожо, Буряад театрнай хабаадаха урилгатай болобобди. Энэ үнгэргэгдэхэ нааданай гурима­ар хабаадаха театрай зүгһөө хорин табан хүн урилгаар ошохо ёһотой. Үлүү зониие абажа ошоо һаа, театр өөрынгөө “хүзүүн” дээрэ байха байра, эдеэ хоолыень дааха гуримтай бай­ба. Энэ нааданда абаад ошохо гэжэ һая найруулагдаад байһан “Чингис хаан” гэжэ зүжэгөө тодоруулбабди. Энэ зүжэгтэмнай хамта дээрэ таби гаран зүжэгшэд хабаададаг һэн. На­аданай гуримаар хорин табан хүнһөө үлүү гаранабди. Тооһоо үлүү гараһан хори гаран зониие Улаанбаатар аба­ашаад, эдеэ хоол, байха байрыень дааха мүнгэн театрай һанда үгы. Со­ёлой яаман ходо мүнгэндэ хашагдажа байха. Яаха болоо гээшэб гэһэн асуу­далай гаража ерэхэдэ: “Мүрынь ган­са, хоёр зүжэг абаад ошоо һаа, яаха юм? “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зүжэгөө фестивальһаа гадуур ондоо тайзан дээрэ билет худалдажа харуулбал, гаргашаяа хаахагүй зон гүбди?” – гэһэн бодол орожо, зонойн­гоо тоо бүридхэхэдөө, ажалшадтаяа хамта табин долоон хүн болобобди. Энэ асуудал шиидхэжэ, бүтэхэ тэ­эшэнь тааруулха зорилготой Ула­анбаатар хото зорибоб. Фестиваль үнгэргэхэеэ бэлдэжэ байһан Мон­голой урлагын ажалтанай холбоон ошожо, дарганартайнь уулзаад, энэ нааданда хабаадаха ёһотой хорин табан хүнэй тоо гушан хүн болгожо хэлсэбэб. Табан хүнэй тоо нэмэхэдээ, ехэ олзо олоһонтой жэшээтэй байгаа. Саанань үлэһэн хорин долоон зоноо ондоо газарта байлгаха байра олохо, эдеэ хоолоор хангаха асуудал гаража ерэбэ. Тэрэ үедэ Улаанбаатар хотодо Хүүгэдэй урлан бүтээхэ түбые Бабуу­гай Цэрэн-Доржо гуай хүтэлбэрилжэ байһан юм. Цэрэн-Доржо ахатан­тай ушаржа, бодожо ябаһан түсэбөө зүбшэжэ хөөрэлдөөд, энэ түбэйнь тайзан дээрэ “Хойто наһандаа уул­захабди” гэһэн зүжэгөө харуулха бо­лобобди. Дам саашаа хөөрэлдэхэдөө, энэ түбэйнгөө хүүгэдэй зунай сагта амардаг газар дээрэ оршодог байшан­да хорин долоон зоноо зээлеэр байл­гаха боложо, тэндэнь эдеэ хоолоор хангаха хэлсээ баталбабди. Энэ бай­ра байдалынь Улаанбаатар хотоһоо хорёод модоной зайда оршодог юм. Өөһэдын автобустой хадаа аргыень оложо, зоноо шэрэжэ байхаар таа­руулна бэзэбди гэжэ шиидэбэб. Энэ Цэрэн-Доржо багша Монгол орондоо хүндэтэй, арадай багша габьяатай буряад яһанай хүн байгаа. “Хүүгэдэй урлан бүтээхэ түб” Цэрэн-Доржо баг­шын мэндэ ябахадань, нэрыень зүүжэ ябаһан юм.

Энэ түб табан зуун хүниие багта­аха залтай. Энэ залай тайзан дээрэ зүжэгөө харуулха гэлсэбэбди. Удаада­хи ажалнай зондо мэдүүлжэ, зарлал хэхэ, тунхаг тарааха ажал болобо. Сэнгын Эрдэниин ехэ басаган Байгал­маатай биледүүдые бүтээхэ ажалай гаргаша, зондо тараалсаха үүргэ бэе дээрээ даажа абаба. Оройдоол һара тухай саг соо хэхэ эмхидхэлэй, бэ­лэдхэлэй ажал Байгалмаагай хүзүүн дээрэ тохогдожо, өөрынгөө талаһаа даажа абаһан ажалаа Байгалмаа эр­химээр бэелүүлжэ, Буряад театрта аргагүй ехэ туһа хүргэһэн юм.

Болзорто сагнай боложо, монгол туургата арадай театрнуудай фе­стивальда хабаадахаяа Улаанбаатар хото мордобобди. Хэлсэһэн ёһоороо зоноо хоёр газар хубаарилжа байр­луулаад, ажалаа эхилбэбди. Фести­вальда хабаадаха “Чингис хаан” гэжэ зүжэгнай Нацагдоржын нэрэмжэтэ Монголой драмын театрай тайзан дээрэ харуулагдахал ёһоороо хару­улагдаба. Харин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэһэн зүжэгнай Хүүгэдэй урлан бүтээхэ түбэй тайзан дээрэ ха­руулагдажа, харагшад һонирхожо ха­раа һэн. Ехэнхи харагшаднай буряад яһанай зон сугларжа, урда үеынгөө зоной уйдхар гомдолоор дүүрэн бэр­хэшээлтэй түүхэ зүрхөө хүдэлгэн ха­ража һуугаад һэн. Зүжэгэй һүүлээр харагшаднай зүжэгшэдые халуун альга ташалгаар амаршалһанайнгаа удаа тэрэ дороо зал сооһоо гаража ябашоогүй, илангаяа үндэр наһатай зон бодолдо абтажа, тархяа гунхуу­ланхай, дуугай һуугаад һэн. Эдэ зо­ной юун тухай бодожо һууһаниинь эли. Энэ зал соо һууһан хүн бүхэнэйнь гэхээр элинсэг хулинсаг гушаад оной хамалган хашалганда орожо, ами наһаяа бараһан, зобоһон, зүдэрһэн, үйлэ тамаяа үзэһэн түүхэтэй.

Зүжэгэй һүүлээр олон зон дүтэлжэ, үгэ дуугүйгөөр амаршалаа бэлэй. Сэнгын Эрдэниин Байгалмаа Бата- Үүл хоёр эжытэеэ, гэр бүлөөрөө ерэжэ, зүжэгшэдыемнай халууна­ар амаршалжа, баярые хүргөө һэн. Мүнөө Бата-Үүл Монголой ниислэл Улаанбаатар хотын даргын тушаал­да амжалтатай ажаллана. Байгалмаа эсэгынгээ нэрын фонд байгуулаад хүтэлбэрилхэһөө гадна, наһанайнгаа нүхэртэй хотоһоо холо бэшэ газарта фермерэй ажал эрхилжэ, олон тоото эбэртэ бодо мал, хони ямаа хаража, үдхэжэ һуудаг бүдүүн айл юм.

Иигэжэ гайхамшагта бэлигтэй уран зохёолшон Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ зохёолой удхаар найруулагдаһан зүжэг Улаанбаатар хотын тайзан дээрэ харуулха арга боломжотой байгаа бэлэйбди. Тэрэ үедэ авто­рай мэндэ байгаа һаань, юумэн нэгэ ондоол байха һэн. Теэд яахыншье аргагүй хорбоо юртэмсэ. Агуу зохё­олшоной бэшэһэн зохёолой удхаар найруулагдаһан зүжэгэй олоной ан­харал татаһаниинь гайхалгүй. Буря­ад театрай тайзан дээрэһээ энэ зүжэг олон жэлдэ буунгүй, харагшадай һонирхол татаһаар лэ байгаа һэн.

Энэ “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ роман Сэнгын Эрдэниин зохёол­нуудтай танилсаха ушараймни эхин шата боложо үгэһэн юм. Тэрэнэй хурса гуурһан дороһоо гараһан “За­набазар”, “Амидаралай тойрог” ро­манууд, “Хүхэ хулгана жэл”, “Сэрүүн дуганай мүхэл” туужанууд, олон то­ото рассказуудынь минии һонирхол татажа, Монгол уласай юртэмсые шэ­нээр нээхэ арга намда олгоһондонь, сэдьхэлһээ баярлажа ябадагби.

Доржо Сультимов,

Россиин габьяата, Буряадай арадай артист,

Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.

http://burunen.ru/reportazhi/detail.php?ELEMENT_ID=7662